استان همدان، یکی از استان های ایران است و مرکز آن، شهر باستانی همدان است که تاریخ بنای آن، در سده هشتم پیش از میلاد، در دوران مادها، به‌دست دیاکو ذکر شده است. مادها، این شهر را هگمتانه نامیدند و همدان، صورت جدید هگمتانه است.
استان همدان، در سال ۱۳۵۲ ه.خ، از استان کرمانشاه جدا و به استان تبدیل شد.
استان همدان، از استان های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز کشور محسوب می شود و آب و هوای آن، در نتیجه وجود کوه های مرتفع، رودخانه ها و پستی و بلندی های زیاد، به شدت متغیر است. زمستان های این استان، سرد، پُر برف و باران و در تابستان ها، دما معتدل است.
فارسی زبان ها، بیش ترین ساکنین استان همدان را تشکیل می دهند. زبان اکثریت مردم استان همدان، فارسی است.
بیش تر ساکنان استان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه اند. در بعضی مناطق، مذهب اهل سنت و یارسان نیز وجود دارد.
شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. این شهر باستانی، تپه بیضی شکلی است که در داخل محدوده شهر فعلی همدان واقع شده است. هگمتانه یا هنگمتانه، که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه "هنگ" به معنی "جا" و "متانه" به معنی "تجمع" است.
هگمتانه، پایتخت شاهنشاهی مادها و پایتخت تابستانی ایران در زمان هخامنشیان و اشکانیان بوده است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است.
نتایج حفاری های تپه هگمتانه، آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آبرسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها می باشد. در فواصل بین کانال های آب رسانی، معابری به عرض ۳/۵ متری وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی مفروش بوده است.
از جمله ویژگی های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده که در بین آثار باستانی به دست آمده، کم سابقه است.
این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۲۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این روستا، در دامنه جنوبی زاگرس مرکزی قرار گرفته و روستاهای این منطقه، به دلیل کوهستانی بودن و برخورداری از طبیعت زیبا، از مناطق بسیار بکر بشمار می روند.
روستای ورکانه، به عنوان نگین گردشگری روستایی این استان شهرت یافته است و با سنگ های لاشه ای، تمام کوچه های آن را احاطه کرده است که تصاویر اروپای دوران رنسانس را یادآور می شود.
"ور"، در گویش کُردی، به معنی "کنار" و "کانه"، به معنی "چشمه" است. ورکانه نیز به معنی قرار گرفتن در کنار آب و چشمه می باشد.
ارتفاع این روستا از سطح دریا، ۲۲۵۰ متر است و آب و هوای آن در بهار و تابستان، معتدل و مطبوع و در زمستان، سرد است. رودخانه ارزان فرد نیز از غرب روستای ورکانه عبور می کند.
هسته اولیه این روستا، به اوایل دوره صفوی مربوط می شود.
چهره روستا، همیشه تمیز و بهداشتی است و همین پاکیزگی و نورهای درخشنده کوچه ها پس از غروب آفتاب، ورکانه را به یکی از زیباترین و پُرطرفدارترین روستاها در بین مردم همدان تبدیل کرده است.
مقبره اِستِر و مُردِخای از لحاظ عبادی، جزو مهم ترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان محسوب می شود و همواره در نزد یهودیان، مقام بالایی را دارا می باشد و از دیرباز از آنان، به عنوان ناجیان و پیامبران قوم یهود یاد می شود و به عنوان یک اسطوره، توانسته اند عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در ایران، به ویژه در همدان بشمار آیند.
گنبد روی آرامگاه، بَر گرفته از سبک بناهای اسلامی می باشد و مصالح ساختمانی آن، متشکل از سنگ و آجر که در دوران مغول، در زمان صدارت سعدالدوله، بر روی ساختمان قدیمی تری که متعلق به قرن سوم هجری قمری بوده، بنا شده است.
نمای داخلی زیارتگاه، متشکل از مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه نشین می باشد. در وسط اطاقی مربعی شکل، به روی دو مقبره، دو صندوق منبت کاری شده نفیسی خود نمایی می کند. صندوقی که دارای قدمت بیش تری است و در ضلع جنوبی قرار گرفته، متعلق به اِستِر می باشد. صندوق دوم، که تقریباً شبیه صندوق اِستِر می باشد، متعلق به مُردِخای می باشد که توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی-یکی از منبت کاران بَرجسته-ساخته شده است.
این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۲۹۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
سراب گیان، یکی از زیباترین و پُر آب ترین سراب های استان همدان است. این چشمه، دارای آب بسیار غنی و مرغوب و درختان چنار کهن سال و جنگلی زیبا است.
آب چشمه، در بالای سراب و از دل کوه بیرون می آید.
در تپه های اطراف سراب نیز، جنگل های بلوط و بعضی میوه های کوهی وجود دارد که بقایای جنگل های زاگرس می باشد. آب بسیار خنک و گوارایی دارد و منطقه ای زیبا است.
میدان امام، که میدان مرکزی همدان می باشد، میدان تقریباً بزرگی است که امروزه به میدان امام همدان معروف است.
میدان امام، مربوط به دوره پهلوی می باشد، اما با این وجود، هنوز هم موقعیت ارتباطی خود را با خیابان ها و بازار همدان حفظ نموده است. طراحی و اصول خیابان کشی یا انشعاب خیابان ها از این میدان، به نحوی است که هر چه شهر گسترده تر می گردد، باز غیر مستقیم، زیر نفوذ همین میدان مرکزی شهر است.
نقشه این میدان، در سال ١۳۰۷ ه.خ، توسط معمار شهرساز آلمانی، به نام کارل فریش تهیه گردیده است و بین سال های ١۳۰٩ تا ١۳١٢ ه.خ، ساخته شده است.
ساختمان های اطراف میدان، شبیه ساختمان های میدان حسن آباد تهران و به سبک باروک-سبکی که در قرن نوزده و بیست میلادی در اروپا معمول بوده-ساخته شده است. از میدان امام، شش خیابان سی متری منظم با زاویه شصت درجه، منشعب می شود. این خیابان ها، در محل اتصال به میدان امام خمینی و در دو طرف، دارای گنبدهایی با پوشش های فلزی می باشند که دوازده تابلو، به نام دوازده پیشوای دینی شیعیان، در کنار آن ها دیده می شود.
چنین شهرهایی در جغرافیای شهری، شهرهای شعاعی با دوایر متحد المرکز نامیده می شود که در ایران، تنها میدان امام خمینی همدان چنین است.
این اثر، در تاریخ ٢٢ تیر ١٣۷٩، با شماره ثبت ٢۷١٢، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
آرامگاه شیخ الرئیس ابو علی سینا، فیلسوف، دانشمند و طبیب مشهور ایرانی، ملقب به نابغه شرق، در زمینی به مساحتِ ۳۰۹۰ متر مربع احداث شده و زیر بنای اصلی آن، حدود ۱۷۹۲ متر مربع و نمای آرامگاه از سنگ خارا است.
محل فعلی آرامگاه بو علی، منزل مسکونی ابو سعید دخوک-دوست صمیمی بو علی سینا-بوده است که او نیز، در جوار بو علی سینا مدفون می باشد.
بنای ابتدایی این آرامگاه، در زمان قاجاریه ساخته شد، اما در سال ۱۳۳۰ ه.خ، انجمن آثار ملی ایران، به مناسبت هزارمین سال روز تولد ابو علی سینا، تصمیم به تجدید بنای آن گرفت. طرح و نقشه بنای فعلی، توسط مهندس هوشنگ سیحون، به سبک معماریِ قرنی که بو علی سینا در آن می زیسته، از روی قدیمی ترین بنای تاریخ دار اسلامی-برج گنبد قابوس-اقتباس شده است. اما این دو، کمی با هم تفاوت دارند. آرامگاه بو علی، نصف بنای گنبد قابوس است و از طرفی آن بنا، هیچ منفذی از پایین تا بالا ندارد، ولی این بنا، ۱۲ ستون دارد که نشان دهنده ۱۲ رشته دانشی است که ابن سینا بر آن ها احاطه داشته است. بنای آرامگاه، تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است.
مکمل این بنا، بوستانی به شکل نیم دایره، با فضای سبز زیبا است.
این اثر، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۶۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
