گشتول

این روستا، در دامنه جنوبی زاگرس مرکزی قرار گرفته و روستاهای این منطقه، به دلیل کوهستانی بودن و برخورداری از طبیعت زیبا، از مناطق بسیار بکر بشمار می روند. روستای ورکانه، به عنوان نگین گردشگری روستایی این استان شهرت یافته است و با سنگ های لاشه ای، تمام کوچه های آن را احاطه کرده است که تصاویر اروپای دوران رنسانس را یادآور می شود. "ور"، در گویش کُردی، به معنی "کنار" و "کانه"، به معنی "چشمه" است. ورکانه نیز به معنی قرار گرفتن در کنار آب و چشمه می باشد. ارتفاع این روستا از سطح دریا، ۲۲۵۰ متر است و آب و هوای آن در بهار و تابستان، معتدل و مطبوع و در زمستان، سرد است. رودخانه ارزان فرد نیز از غرب روستای ورکانه عبور می کند. هسته اولیه این روستا، به اوایل دوره صفوی مربوط می شود. چهره روستا، همیشه تمیز و بهداشتی است و همین پاکیزگی و نورهای درخشنده کوچه ها پس از غروب آفتاب، ورکانه را به یکی از زیباترین و پُرطرفدارترین روستاها در بین مردم همدان تبدیل کرده است.

روستای هیزج، از جمله روستاهای مهم محسوب می شود که بر اساس مطالعات باستان شناسی صورت گرفته بر روی تپه تاریخی روستای هیزج-که منطقه مسکونی قدیمی روستای هیزج بوده است-قدمت این روستا، به سده های هشت و نُه هجری قمری و یا حتی قبل تر از آن می رسد. در دوران صفوی، این روستا محل سکونت مردمان سنی مذهب بوده است و از آبادانی خوبی نیز برخوردار بوده است که بعدها با به قدرت رسیدن دوباره شیعیان در ایران، تغییر مذهب دادند و یا از روستای هیزج خارج شدند، زیرا که در حال حاضر، تمامی ساکنین این مناطق شیعه مذهب هستند.

میدان امام، که میدان مرکزی همدان می باشد، میدان تقریباً بزرگی است که امروزه به میدان امام همدان معروف است. میدان امام، مربوط به دوره پهلوی می باشد، اما با این وجود، هنوز هم موقعیت ارتباطی خود را با خیابان ها و بازار همدان حفظ نموده است. طراحی و اصول خیابان کشی یا انشعاب خیابان ها از این میدان، به نحوی است که هر چه شهر گسترده تر می گردد، باز غیر مستقیم، زیر نفوذ همین میدان مرکزی شهر است. نقشه این میدان، در سال ١۳۰۷ ه.خ، توسط معمار شهرساز آلمانی، به نام کارل فریش تهیه گردیده است و بین سال های ١۳۰٩ تا ١۳١٢ ه.خ، ساخته شده است. ساختمان های اطراف میدان، شبیه ساختمان های میدان حسن آباد تهران و به سبک باروک-سبکی که در قرن نوزده و بیست میلادی در اروپا معمول بوده-ساخته شده است. از میدان امام، شش خیابان سی متری منظم با زاویه شصت درجه، منشعب می شود. این خیابان ها، در محل اتصال به میدان امام خمینی و در دو طرف، دارای گنبدهایی با پوشش های فلزی می باشند که دوازده تابلو، به نام دوازده پیشوای دینی شیعیان، در کنار آن ها دیده می شود. چنین شهرهایی در جغرافیای شهری، شهرهای شعاعی با دوایر متحد المرکز نامیده می شود که در ایران، تنها میدان امام خمینی همدان چنین است. این اثر، در تاریخ ٢٢ تیر ١٣۷٩، با شماره ثبت ٢۷١٢، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این کلیسا، در سال ۱۶۷۶ م، توسط جمعی از ارامنه اصفهان و نیز مهاجران و تجار ارمنی روسیه که در همدان ساکن شدند، ساخته شده است که در محوطه تاریخی تپه باستانی هگمتانه واقع شده است. داخل کلیسا، چهار ستون مدور وجود دارد که با قوس های جناغی به یکدیگر متصل شده اند. نمای داخلی این کلیسا، آجری بوده و در نمای بیرونی، خشت نیز به کار رفته شده است و دارای طاق نماهایی با قوس هلالی برای زیبا سازی می باشد. برج ناقوس این کلیسا، به شکل مدور با بهره گیری از سبک گنبدهای رک ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۲۳۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

کلیسای کاتولیک حضرت رفائیل، در سال ۱۹۵۶ م تأسیس شده و فعال می باشد و مسیحیان همدان، مراسم مذهبی خود را، روزهای یکشنبه هر هفته، بطور آزادانه به جای می آورند.

مجتمع اقامتی عباس آباد، در سال ١۳٩۴ ه.خ، در تپه های عباس آباد همدان، به بهره برداری رسید و دارای ١٠ ویلا دوبلکس دو خوابه است.

آب انبار شیخ علی خان، دومین آب انبارِ مسقفِ کشور و نمونه ای کم نظیر از آب انبارهای ایران است. این بنا، توسط شیخ علی خان زنگنه-والی خیر و نیکوکار این منطقه-احداث و وقف شده تا عموم مردم از آن بهره مند شوند. از نظر معماری، آب انبار، از چندین قسمت مختلف و مرتبط با یکدیگر از قبیلِ جلوخان و سَر دَرِ ورودی، مخزن و پاشویه تشکیل شده است. آب انبار، دارای مخزنی با پلان مستطیل شکل است. بخش اصلی بنا، شامل مخزن بزرگی به ابعاد ۲۰ در ۱۲ متر است. در رابطه با فضای مخزن آب انبار، شاید بتوان گفت که به لحاظ بزرگی فضا و گنجایش، در بین آب انبارهای تاریخی ایران، شاخص می باشد؛ این فضا، مستطیل شکل ساخته شده و متشکل از ۵ طاق چشمه در هر کدام از طرفین مخزن، که هر کدام مساحتی معادل با ۱۰ متر مربع دارند و ۵ طاق کژاوه ای شکل در وسط، که جمعاً مخزن بزرگی را به گنجایش ۵۰۰ متر مکعب به وجود آورده است. آب مورد نیاز مخزن، از محل یک رشته انشعاب قنات و آب جاری که بنام "آب ده شهر آب" معروف بوده، تأمین می شده است. این اثر، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۷۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

روستای مُلهَم دره، در دره های شمالِ غربی الوند و دامنه کوه آلمو بلاغ واقع شده است. این روستا، دارای رودخانه ای بسیار زیبا و دیدنی است که از چهل چشمه سَرچشمه می گیرد و دارای باغات میوه و تاکستان های انگور است و محصولات این روستا در سطح استان، شهرت خاصی دارند. این روستا، در هر فصل، زیبایی خاص خودش را دارد. از جاذبه های دیگر این روستا علاوه بر جاذبه های طبیعی اش، وجود معادن و سنگ های متنوع ساختمانی است. بافت تاریخی روستا، دره های سَرسبز و کم نظیر و رویش گیاهان دارویی، از ویژگی های دیگر این روستا می باشد.

کاروانسرای تاج آباد، در کنار جاده همدان-کرمانشاه و بر سر راه زائران اباعبدالله الحسین (ع) قرار گرفته و از کاروانسراهای مهم استان و مربوط به عهد قاجار می باشد. این کاروانسرا، با طرح پلان مدور و اتاق های متعدد جهت استراحت مسافران و خرید و فروش اجناس بوده است. از دیگر امکانات آن، چاه آب جهت شرب، شستشو و همچنین سیراب نمودن چارپایان می باشد. این کاروانسرا، توسط خیرین آن دوره، به نام های بانو جهان قاجار و میرزا علی نقی ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۷۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

طبیعت زیبای روستای بهادر بیگ با چشم اندازهای زیبای کوه و جنگل و رودخانه و مراتعش، در همه فصول، زیبایی خاصی دارد و چشم هر بیننده ای را خیره می کند. رودخانه قره چای، از این روستا می گذرد و فصل بهار، بسیار پُر آب و دیدنی می شود. باغات انگور و کشمش بهادر بیگ و شیره انگور کاملاً طبیعی بانوان زحمتکش بهادر بیگ، از سوغات خوش مزه این روستا بشمار می رود.

آیت الله حاج شیخ محمد بهاری، از اعاظم تلامذه و شاگردان آخوند مولا حسین قلی همدانی بوده است که سالیان متمادی، درک حضور او را نموده و به درجات کمال فائز آمده است. مرقد شریفش، در بهار-زادگاه اصلی او-مزاری مشهور و معروف و مورد توجه و احترام تمام اهالی محل و همدان است.

پارک طبیعی و توریستی کمر بسته، با مساحت حدود ۱۵ هزار متر مربع، شامل جاذبه های دیدنی همچون چنارهای تاریخی می باشد. این پارک، در کنار بستر رودخانه و در یک دره بسیار خرم و با صفا قرار دارد. این محل، از جهت لطافت هوا و مناظر زیبای طبیعی و انبوه اشجار سر به فلک کشیده، از اماکن بسیار بی بدیل و کم نظیر است.

میر رضی الدین آرتیمانی، از شعرا و عارفان عصر صفوی است که در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری، در روستای آرتیمان از توابع تویسرکان به دنیا آمد. وی پس از ایام کودکی، به همدان و اصفهان سفر می کند و به علت لیاقت و توانایی که در شعر و ادب فارسی از خود نشان می دهد، به منشی گری در دربار شاه عباس و به دامادی شاه عباس ارتقا پیدا می کند. رضی، در ایام کهولت سنی، به زادگاهش بَر می گردد و سر انجام در سال ۱۰۳۷ ه.ق، چشم از دنیا می پوشد و در تپه ای زیبا موسوم به همینه، به خاک سپرده می شود. تنها اثر بجای مانده از میر رضی الدین آرتیمانی، ۱۲۰۰ بیت شعر است که ساقی نامه و سوگند نامه او، در دنیا بی نظیر می باشد. آرامگاه وی، مشتمل از بنای آجری و چهار وجهی است. در قسمت های مختلف بنا، از چهار ضلعی و مربع استفاده شده است. ساخت این آرامگاه، در سال ۱۳۵۴ ه.خ، توسط انجمن آثار ملی آغاز و در سال ۱۳۵۶ ه.خ، به اتمام رسید. این اثر، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

خانه دکتر اقتداری، مربوط به دوره قاجاریه است و توسط آرضا محمودی احداث شده و سپس به عنوان مطب، در اختیار پزشکی محلی، به نام آقای اقتداری قرار می گیرد. این خانه، دارای سه حیاط است که مجموعه ای بسیار زیبا را تشکیل می دهد. این مکان، هم اکنون به عنوان خانه صنایع دستی استفاده می شود. این اثر، در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۶۴۱۵، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این آبشار، در میان دره ای سَرسبز واقع شده است و از ارتفاعات سیاه کمر، واقع در سلسله جبال الوند، سَرچشمه گرفته و پس از ریزش به دره سرکان، رودخانه سرکان را تشکیل داده و مورد مصارف کشاورزی در این دره قرار می گیرد. ارتفاع آبشار، در حدود ۱۰ متر است و در ارتفاعِ ۲۳۳۰ متری از سطح دریا قرار دارد.

قره تپه، که قدمت آن به پیش از تاریخ بَر می گردد، یکی از قدیمی ترین استقرارهای بشری است. این آتشکده، بسیار زیبا و وسیع است. قره، به زبان تُرکی، به معنی سیاه است. این تپه، بصورت مطبق می باشد. هر طبقه، مربوط به سوزاندن و محل عبادت گروهی از اهالی در عهد ساسانیان بوده است. این اثر، در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۹۸۷۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

روستای تاریخی خوش آباد، دارای یک مسجد باستانی است که در حال حاضر نیز، مورد استفاده اهالی قرار می گیرد. قدمت این بنا، به دوره قاجاریه بَر می گردد. این اثر، در سال ۱۳۸۵، با شماره ثبت ۱۷۱۴۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

کوه سرده، در ارتفاعِ ۲۷۷۷ متری از سطح دریا قرار دارد. این کوه، پوشیده از برف و مه است و این یکی از شگفتی های تاریخ طبیعت است، چون این کوه، پشت به آفتاب قرار دارد و ارتفاع بیش تری نسبت به کوه گرمه دارد. بنابراین در بین اهالی شهرستان، به کوه سرده معروف است.

آرامگاه شیخ الرئیس ابو علی سینا، فیلسوف، دانشمند و طبیب مشهور ایرانی، ملقب به نابغه شرق، در زمینی به مساحتِ ۳۰۹۰ متر مربع احداث شده و زیر بنای اصلی آن، حدود ۱۷۹۲ متر مربع و نمای آرامگاه از سنگ خارا است. محل فعلی آرامگاه بو علی، منزل مسکونی ابو سعید دخوک-دوست صمیمی بو علی سینا-بوده است که او نیز، در جوار بو علی سینا مدفون می باشد. بنای ابتدایی این آرامگاه، در زمان قاجاریه ساخته شد، اما در سال ۱۳۳۰ ه.خ، انجمن آثار ملی ایران، به مناسبت هزارمین سال روز تولد ابو علی سینا، تصمیم به تجدید بنای آن گرفت. طرح و نقشه بنای فعلی، توسط مهندس هوشنگ سیحون، به سبک معماریِ قرنی که بو علی سینا در آن می زیسته، از روی قدیمی ترین بنای تاریخ دار اسلامی-برج گنبد قابوس-اقتباس شده است. اما این دو، کمی با هم تفاوت دارند. آرامگاه بو علی، نصف بنای گنبد قابوس است و از طرفی آن بنا، هیچ منفذی از پایین تا بالا ندارد، ولی این بنا، ۱۲ ستون دارد که نشان دهنده ۱۲ رشته دانشی است که ابن سینا بر آن ها احاطه داشته است. بنای آرامگاه، تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است. مکمل این بنا، بوستانی به شکل نیم دایره، با فضای سبز زیبا است. این اثر، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۶۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. این شهر باستانی، تپه بیضی شکلی است که در داخل محدوده شهر فعلی همدان واقع شده است. هگمتانه یا هنگمتانه، که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه "هنگ" به معنی "جا" و "متانه" به معنی "تجمع" است. هگمتانه، پایتخت شاهنشاهی مادها و پایتخت تابستانی ایران در زمان هخامنشیان و اشکانیان بوده است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است. نتایج حفاری های تپه هگمتانه، آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آبرسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها می باشد. در فواصل بین کانال های آب رسانی، معابری به عرض ۳/۵ متری وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی مفروش بوده است. از جمله ویژگی های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده که در بین آثار باستانی به دست آمده، کم سابقه است. این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۲۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مقبره اِستِر و مُردِخای از لحاظ عبادی، جزو مهم ترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان محسوب می شود و همواره در نزد یهودیان، مقام بالایی را دارا می باشد و از دیرباز از آنان، به عنوان ناجیان و پیامبران قوم یهود یاد می شود و به عنوان یک اسطوره، توانسته اند عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در ایران، به ویژه در همدان بشمار آیند. گنبد روی آرامگاه، بَر گرفته از سبک بناهای اسلامی می باشد و مصالح ساختمانی آن، متشکل از سنگ و آجر که در دوران مغول، در زمان صدارت سعدالدوله، بر روی ساختمان قدیمی تری که متعلق به قرن سوم هجری قمری بوده، بنا شده است. نمای داخلی زیارتگاه، متشکل از مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه نشین می باشد. در وسط اطاقی مربعی شکل، به روی دو مقبره، دو صندوق منبت کاری شده نفیسی خود نمایی می کند. صندوقی که دارای قدمت بیش تری است و در ضلع جنوبی قرار گرفته، متعلق به اِستِر می باشد. صندوق دوم، که تقریباً شبیه صندوق اِستِر می باشد، متعلق به مُردِخای می باشد که توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی-یکی از منبت کاران بَرجسته-ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۲۹۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

گنبد علویان، یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام است. این گنبد، یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری قمری است که توسط خاندان علویان، ابتدا به عنوان مسجد احداث شد و سپس در دوره های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شد. علت نام گذاری این بنا به گنبد علویان، این بوده است که در گذشته های دور، دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوست داران علی (ع) و مدفون بودن دو تَن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است. بَر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل، گچ بری های بَرجسته لانه زنبوری، شامل گُل و بوته های در هم پیچیده، به شکل زیبایی خود نمایی می کند. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ٩۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.