گشتول

بَرجسته ترین بخش مجموعه پاسارگاد، بنای آرامگاه کوروش بزرگ است که پیش تر مشهور به مشهد مادر سلیمان بود و چون گوهری در میان دشت خود نمایی می کند. این آرامگاه، نزدیکِ ۵۳۰ تا ۵۴۰ پیش از میلاد، از سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده است. بنای آرامگاه، میان باغ های سلطنتی قرار داشته و از سنگ های بزرگ که طول پاره ای از آن ها به هفت متر می رسد، ساخته شده است. این بنا، در عین سادگی، بسیار زیبا و چشم گیر است و در زمان حیات کوروش بزرگ، به دستور وی ساخته شده است. بنای آرامگاه، با تکنیک و مهندسی دقیق اجرا شده است. مساحت آرامگاه، ۱۵۶ متر مربع و ارتفاع آن، نزدیک به ۱۱ متر است. مهندسان و سنگ تراشان هخامنشی، با دقت و شیوه ای خاص، سنگ ها را روی هم قرار داده، به گونه ای که از هیچ نوع ملاطی در ساخت آرامگاه استفاده نشده و تنها از بست های فلزی (آهن و سرب)، معروف به بست دم چلچله ای، جهت وصل کردن بلوک های سنگی به یکدیگر استفاده شده است که بعدها آن ها را کنده و برده اند و اکنون جایشان بصورت حفره هایی دیده می شود که بیش ترشان را بازسازی کرده اند. آرامگاه، در هفت طبقه اجرا شده که بَر گرفته از عدد مقدس هفت در میان ایرانیان است. ساختار کلی آرامگاه از دو قسمت تشکیل شده است؛ قسمت نخست بصورت سکویی شش پله ای، پایه و اساس بنا می باشد که ریشه در بناهای آیینی همانند معبد ایلامی چغازنبیل دارد. قسمت دوم که بصورت اتاقکی با سقف شیب دار روی قسمت نخست اجرا شده و یادآور سنت های معماری مهاجران آریایی است. ابعاد اتاقکِ آرامگاه، ۱۷/۳ متر در ۱۱/۲ متر، به ارتفاعِ ۱۰/۲ است. این اتاقک، در واقع محل نگهداری کالبد کوروش بوده که پس از مرگ، پیکرش را دورن تابوتی زرین به همراه وسایل شخصی از جمله ردا و جنگ افزارش، در اتاقک آرامگاه قرار داده اند. آرامگاه کوروش، در همه دوره ها، مقدس و محترم بوده است. پادشاهان هخامنشی، مراسم تاج گذاری خود را در این مکان انجام می داده اند. این تقدس، پس از دوره هخامنشی و با از یاد بردن نام و جایگاه پاسارگاد، کم رنگ شد تا این که در دوره اسلامی، به گونه ای دیگر، احترام و تقدس خود را بازیافت. در دوره اسلامی، به دلیل این که اسناد و مدارکی از هؤیت اصلی آرامگاه وجود نداشت، این بنا را به آرامگاه مادر سلیمان نسبت دادند. مردم بر اساس اعتقادات خود، ساختن بناهای بزرگ سنگی همانند آرامگاه کوروش را خارج از قوه بشری می دانسته و ساخت آن ها را به سلیمان که دیوان را برای کارهای دشوار در خدمت داشته است، نسبت می داده اند. به همین جهت، آرامگاه کوروش را هم از بناهای آن می شمردند و آن را به مادر او نسبت داده و «مشهد مادر سلیمان» می خواندند. از سال ۱۸۲۰ م، با کشف و خوانده شدن خطوط میخی و مطالعه اسناد و مدارک، هؤیت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص گردید. این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۱۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران و در سال ۲۰۰۴ م، به عنوان زیر مجموعه پاسارگاد، تحت شماره ۱۱۰۶، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

مجموعه سلطنتی پاسارگاد، مجموعه ای از آثار باستانی باقی مانده از دوران هخامنشی می باشد که شامل بناهایی مانند کاخ دروازه، پُل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تُل تخت، کاروانسرای مظفری، آرامگاه کوروش بزرگ، محوطه مقدس و تنگه بلاغی می باشد. این مجموعه، پنجمین مجموعه ثبت شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است که طی جلسه یونسکو که در تیر ١۳٨۳ ه.خ در چین برگزار شد، به علت دارا بودن شاخص های فراوان، با صد در صد آرا، در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

حافظیه، آرامگاه شاعر بزرگی پارسی سخن، خواجه شمس الدین محمد بن بهاء الدین حافظ شیرازی، شاعر بزرگ سده هشتم هجری قمری ایران و یکی از سخن وران نامی جهان است. وی، متخلص به حافظ و ملقب به لسان الغیب و ترجمان الاسرار است که از مهم ترین تأثیر گذاران بر شاعران پس از خود شناخته می شود. آرامگاه حافظ، در یکی از قبرستان های معروف شیراز به نام خاک مصلی قرار دارد. مساحت آن، ۱۹۱۱۶ متر مربع می باشد و به دلیل جای دادن آرامگاه حافظ شیرازی در خود، به این نام مشهور شده است. تالار حافظیه، از آثار دوره زندیان است که ۵۶ متر طول و ۸ متر عرض داشته و از ۲۰ ستون سنگی هر کدام به ارتفاعِ ۵ متر تشکیل شده است. این تالار پیش تر، شاملِ ۴ ستون و ۴ اتاق بوده که بعدها، اتاق ها از محدوده آن حذف گردیده است. در سمت شرق و غرب تالار، ۲ اتاق وجود دارد. شیوه معماری این تالار، مربوط به دوره های هخامنشیان و زندیان است. در سال ۸۵۶ ه.ق، شمس الدین محمد یغمایی-وزیر میرزا ابوالقاسم بابر گورکانی، حاکم فارس-برای اولین بار، عمارتی گنبدی شکل را بر فراز مقبره حافظ بنا کرد و در جلوی این عمارت، حوض بزرگی ساخت که از آبِ رکن آباد پُر می شد. در دوره زندیه، کریم خان زند، بر مقبره حافظ بارگاهی به سبک بناهای خود ساخت و بر تربتش، سنگی مرمرین نهاد که امروز نیز باقی است. پس از عمارتی که کریم خان زند، بر مقبره حافظ ساخت، در طول ۱۶۰ سال، تعمیرات متعددی به وسیله اشخاص خیر خواه انجام گرفت تا آن که در سالِ ۱۳۱۴ ه.خ، سرهنگ علی ریاضی-رئیس فرهنگ فارس-با همیاری علی اصغر حکمت و نظارت علی سامی و با طراحی آندره گدار فرانسوی و با الهام گیری از عناصر معماری عهد کریم خان زند، به بازسازی بنای حافظیه اقدام نمودند. سنگ مزار حافظ، به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار گرفته و به وسیله پنج ردیف پلکان مدور احاطه شده است. بر فراز بارگاهش، گنبدی مسی به شکل کلاه دراویش (ترک ترک) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر بنا شده است و از درون، با کاشی های هفت رنگ معرق کاشی کاری شده است. همچنین در سقف آرامگاه، هشت بیت از غزل حافظ بر روی سنگ های یک پارچه با خط ثلث نگاشته شده است. عدد ۸، نماد سده هشتم و هشت درب بهشت است. حافظیه، شامل بخش های دیگری همچون کتابخانه حافظیه، رواق چهار ستونه کریم خان زند و آرامگاه قوام که در زیر رواق چهار ستون آب انبار حافظیه قرار گرفته است نیز می باشد. هر ساله در تاریخ ۲۰ مهر ماه، مراسم بزرگداشت حافظ، در محل آرامگاه او و با حضور پژوهشگران ایرانی و خارجی برگزار می شود. در ایران، این روز را روز بزرگداشت حافظ نامیده اند.

سعدیه، آرامگاه ابو محمد مُصلح بن عبدالله، نامور به سعدی شیرازی و مشرف الدین، شاعر و نویسنده پارسی گوی ایرانی است. آوازه او، بیش تر به خاطر نظم و نثر آهنگین، گیرا و قوی او است. جایگاهش نزد اهل ادب تا بدان جا است که به وی، لقب استاد سخن و شیخ اجل داده اند. آثار معروفش، کتاب گلستان در نثر و بوستان در بحر متقارب و نیز غزلیات وی است. این مکان، در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی، اواخر عمرش را در آن جا می گذرانده و سپس در همان جا دفن شده است. برای اولین بار، در قرن هفتم هجری قمری، توسط خواجه شمس الدین محمد-صاحبِ دیوانِ وزیرِ معروف آباقا خان-مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ ه.ق، به حکم یعقوب ذوالقدر-حکم ران فارس-خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ ه.ق، به دستور کریم خان زند، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر، بر بالای مزار سعدی بنا گردید. بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود، تا سال ۱۳۲۷ ه.خ بَر پا بود، اما در سال ۱۳۲۹ ه.خ، به کوشش علی اصغر حکمت و توسط انجمن آثار ملی ایران، بنای کنونی به جای ساختمان قدیمی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ۱۳۳۱ ه.خ برگزار گردید. این بنا، با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی، توسط محسن فروغی ساخته شد. ساختمان، به سبک ایرانی با ۸ ستون است. بنای آرامگاه از بیرون، به شکل مکعبی است اما در داخل، هشت ضلعی با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی می باشد. ساختمان جدید آرامگاه، محوطه ای در حدود ۱۰۳۹۵ متر مربع دارد که در حدود ۲۵۷ متر مربع، زیر بنای اصلی آرامگاه می باشد. ساختمان اصلی آرامگاه، شامل دو ایوان عمود بر هم می باشد که قبر شیخ، در زاویه این دو ایوان قرار گرفته است. سنگ قبر، در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن، با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است. این اثر، در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴، با شماره ثبت ۱۰۱۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این ارگ، در دوره سلطنت سلسله زندیه ساخته شده است و پس از این که کریم خان زند، شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به عنوان مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خان معروف شد. در زمان سلطنت سلسله پهلوی، از ارگ به عنوان زندان استفاده شد که آسیب هایی به آن وارد شده است. در سال ۱۳۵۰ ه.خ، این ارگ، به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد. این بنای بزرگ، اکنون زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می شود. ساخت ارگ، بین سال های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ م انجام شد و کریم خان، بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بکار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به سرعت تمام کرد. بنای ارگ، ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ، با ایوان ها و اتاق های نقاشی شده، آب نماها و باغچه ها، از ظرافت خاصی برخوردار است. نمای بیرون این بنا، آجر کاری است و در قسمت لبه های دیوار، جان پناه های بسیار مناسبی جهت دیده بانی و تیراندازی به هنگام جنگ ساخته شده است. ظاهر بنا حتی در محوطه داخلی، تزیین زیادی ندارد و تنها به نمای داخلی اتاق ها محدود می شود.

باغ ارم، باغی تاریخی و زیبا در شمالِ غربی شیراز است و مساحت آن، ۱۱۰۳۸۰ متر مربع و زیر بنای آن، ۱۸۶۹ متر مربع است و شامل چند بنای تاریخی و باغ گیاه شناسی می باشد. تاریخ ساخت و بنیان گذار اولیه باغ ارم، به درستی مشخص نیست. این باغ، در روزگار سلجوقیان و آل اینجو، پا بَر جا بوده است. در زمان قاجاریه، این باغ به مدت ۷۵ سال، به دست سران ایل قشقایی افتاد. در این زمان، عمارتی در این باغ ساخته شد، اما در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیرالملک پی ریزی شد که این عمارت تا کنون پا بَر جا است. بنا و سَر دَرِ باغ، از دوره قاجاریه به جای مانده است. در سال ۱۳۴۵ ه.خ، این بنا، به دانشگاه شیراز واگذار شد و اکنون نیز در اختیار این دانشگاه می باشد. دانشگاه شیراز، از این مجموعه تا پیروزی انقلاب اسلامی، به عنوان باشگاه دانشگاه و پس از انقلاب، به عنوان دانشکده حقوق و کتابخانه استفاده می کرد و از سال ۱۳۵۹ ه.خ، به عنوان باغ گیاه شناسی از آن استفاده می شود. شیوه معماری عمارتِ این باغ، به سبک زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه است. این عمارت از نظر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری، از شاهکارهای معماری زمان قاجار است که از سه طبقه با تزئینات فراوان تشکیل شده است. اتاق های طبقه زیرین که تقریباً زیرزمین هستند، محلی برای استراحت در روزهای گرم تابستان است. جالب ترین قسمت باغ، خیابانی است که از شرق به غرب، در وسط باغ احداث و در دو طرف آن، درختان سرو کاشته اند و زیبایی خاصی را دارا است. در بالای عمارات باغ ارم، هلالی های زیبایی ساخته اند که در اصطلاح معماران محلی فارس، به آن سنتوری می گویند. این هلالی ها، با کاشی های رنگین و نقش دار ساخته شده و به شیوه کاشی کاری های دوره زندیه و قاجاریه است. به روی این هلالی ها، تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان هایی از فردوسی و نظامی و ادبیات کهن فارسی و قصه های مذهبی، کاشی کاری شده است. در جلوی نمای عمارت اصلی باغ ارم که مشرف بر باغ است، استخر آب نمای بزرگی ساخته شده که تصویر عمارت در آن نمایان می شود. مساحت این استخر، ۳۳۵ متر مربع است. این اثر، در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۳، با شماره ثبت ۱۰۱۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، و به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در تاریخ ۶ تیر ۱۳۹۰، در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، به ثبت رسیده است.

این بنا، به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک که از اعیان و اشراف شیراز بود، ساخته شد. معماری آن، کار محمد حسن معمار بوده است. مدت ساخت آن، حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ ه.خ، به طول انجامیده است. مسجد نصیرالملک، از دیدگاه کاشی کاری، ارزنده ترین مسجد ایران و دیدگاه ساختمان سازی به ویژه کاشی کاری و مقرنس، بی مانند است. مساحت آن، ۲۸۹۰ متر مربع و زیر بنای آن، ۲۲۱۶ متر مربع است. در این مسجد، از شیشه های رنگی استفاده شده، به همین علت آن را مسجد صورتی ایران نیز می گویند. حیاط این مسجد، به شکل چهار گوش است و دارای دو ایوان و دو شبستان می باشد. شبستان شرقی، یک شبستان زمستانی بوده که به سمت قبله است و همچنین در هوای بسیار گرم تابستان، می بایست مورد استفاده قرار می گرفت که جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان، طراحی شده است. شبستان غربی، یکی از زیباترین شبستان های مساجد ایران است که با تزیینات کاشی و آجر، با نقاشی هایی از گُل سرخ کار شده بود، اما تعمیراتی در حدود ۷۰ سال قبل روی آن انجام شده بود که کاشی فیروزه ای روی آن را پوشاند. ستون های مسجد نصیرالملک، یکی از زیباترین ستون های اماکن تاریخی شیراز است. بدنه این مسجد، عمدتاً آجر است، اما معمار برای پرهیز از یک نواختی دیوار، کاشی آورده است.

این محوطه باستانی، یادمان هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده است و از حدود سالِ ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ م، همواره مورد توجه بوده است، زیرا آرامگاه چهار تَن از پادشاهان هخامنشی، نقش بَرجسته های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش بَرجسته ویران شده ای از دوران عیلامیان در این مکان قرار دارند و در دوره ساسانی، محوطه نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته است. در گذشته، نام این مکان، سه گنبدان یا دو گنبدان بوده است که در بین مردم منطقه، به نام های کوه حاجی آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز خوانده می شد. احتمالاً سنگ نگاره های شاهان ساسانی که یادآور و تداعی کننده جنگ ها و پیروزی های رستم-پهلوان بزرگ شاهنامه-بود، باعث شد تا ایرانیان این سنگ تراشی ها را که چیرگی پهلوانان بر دشمنان را نشان می داد، نقش رستم بنامند. اردشیر بابکان، نخستین کسی است که در این محوطه، سنگ نگاره ای تراشید و صحنه تاج گیریش از دست اهورامزدا را ثبت کرد. پس از وی نیز شاهان ساسانی، صحنه های تاج گذاریشان یا شرح نبردها و افتخاراتشان را بر سینه کوه نقش کردند. نقش رستم، برای نخستین بار، در سال ۱۳۰۲ ه.خ، توسط ارنست هرتسفلد، بررسی و کاوش شد. این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۲۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

قوام السلطنه، در سال ۱۲۵۲ ه.ق، به حکومت فارس منصوب گردید و در محله سکونت خویش، اقدام به احداث ابنیه تاریخی و سکونتی نمود که به شکل گیری مجموعه قوام منجر گردید. این مجموعه که در بین عامه مردم به باغ قوام معروف است، بواسطه نام بنای بیرونی خود، امروزه به نارنجستان قوام معروف است. نارنجستان قوام، بیرونی خانه قوام بوده است که از زیرزمین به خانه قوام راه داشته است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و همچنین پذیرایی از مهمان ها استفاده می کردند. مجموعه قوام، بین سال های ۱۲۵۷ و ۱۲۶۷ ه.ق، مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار، ساخته و تکمیل گردیده است. این مجموعه، از عناصر متعددی تشکیل یافته که عمده ترین این عناصر، عبارتند از حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب خانه قوام (خانه عرقی ها)، اندرونی قوام (منزل زینت الملک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان)، حمام اختصاصی قوام و اصطبل و زنجیر خانه (در حال حاضر از بین رفته است). البته بازارچه ای هم در این مجموعه وجود داشته که در اثر احداث خیابان لطفعلی خان زند، از بین رفته است. احداث باغ و مجموعه بناهای آن، بوسیله علی محمد خان قوام الملک آغاز شده و در سال ۱۳۰۰ ه.ق، بوسیله فرزند وی-محمد رضا خان قوام الملک-تکمیل گردیده است. باغ قوام، در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی، دارای ساختمان است. عمارت اصلی باغ که در سمت شمالی واقع شده، دو طبقه و در زیر آن هم، یک طبقه زیرزمینی است. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت، از شیوه معماری رایج در دوره زندیه اقتباس شده و همچنین حجاری و نقاشی و گچ بری و آیینه کاری، عالی ترین نمونه هنر دوره قاجاریه محسوب می شود. باشکوه ترین قسمت این ساختمان، ایوان بزرگ آن با دو ستون سنگی یک پارچه و سقف مسطح تزیین شده است. ضلع شرقی بنا، دارای حیاطی کوچک و اتاق هایی چند است. ساختمان و تأسیسات ضلع شرقی در گذشته، به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در دوره قاجاریه، باغ قوام و مجموعه عمارت آن، بیرونی نامیده می شده و خانه زینت الملک را که در طرف غرب آن واقع شده و فاصله بین آن ها یک کوچه است و به جهت این که محل سکونت خانواده قوام بوده، اندرونی می خوانده اند. این دو بنا، از زیر کوچه توسط یک تونل با یکدیگر مربوط می شوند. بنای نارنجستان، در سال ۱۳۴۵ ه.خ، به دانشگاه شیراز اهدا گردید و بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ ه.خ، مورد استفاده مؤسسه آسیایی، تحت سَرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ-ایران شناس معروف-بوده است. در سال های اخیر، زیرزمین ضلع شمالی، تعمیرات اساسی گردیده و به عنوان موزه، مورد استفاده قرار گرفته که در آن، اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می شود.

باغ عفیف آباد یا گلشن، از آثار تاریخی شهر شیراز است که هم اکنون در اختیار ارتش قرار دارد و یکی از بزرگ ترین موزه های سلاح خاور میانه در آن وجود دارد. باغ عفیف آباد، نمونه کاملی از هنر گل کاری ایرانی است. سازنده عمارت باغ، میرزا علی محمد خان قوام الملک دوم است که در سال ۱۲۸۴ ه.ق، آن را احداث نمود. این مجموعه، شامل یک کاخ سلطنتی، موزه سلاح های قدیمی و یک باغ ایرانی است که همگی، برای بازدید همگانی فراهم هستند. باغ عفیف آباد، با وسعتی حدود ۱۲۷ هزار متر مربع و ۱۷ هزار متر مربع زیر بنا، در دوره صفویه، از باغ های مهم و گردشگاه پادشاهان بود. در زمان قاجاریه، میرزا علی خان قوام الملک، این باغ را خریداری و اقدام به نوسازی باغ و درختان کرد و عمارتی زیبا و آراسته در آن بنا نمود. در اواخر دوران قاجار، این باغ، به دست عفیفه خانم-خواهر زاده بانی باغ-می رسد. وی در این باغ، دگرگونی و بهسازی گسترده ای پدید آورد و به همین جهت پس از آن، این باغ به نام عفیف آباد معروف می شود، اما وارثین باغ در زمان پهلوی، آن را به فرح پهلوی-همسر محمد رضا شاه-هدیه می دهند. در سال ۱۳۴۰ ه.خ، ارتش، این باغ را خریداری می کند تا این که پس از انقلاب اسلامی و به کوشش ارتش جمهوری اسلامی و هم زمان با روز ارتش در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۷۰ ه.خ، باغ عفیف آباد، به موزه نظامی شماره ۲ کشور مبدل می شود. ساختمان کاخ، دارای دو طبقه است که در آن، نزدیک به ۳۰ اتاق-تالار وجود دارد. طبقه پایین، موزه نظامی شده است. این طبقه، با سه پلکان به طبقه دوم راه می یابد. طبقه دوم، راهروی بلندی دارد که در دو سوی آن، اتاق های تو در تو جای دارد. در این طبقه، موزه عبرت قرار دارد که دَر بَر دارنده اتاق های همایش، رخت کن، نشیمن، مطالعه، پذیرایی و قمارخانه است. در کف اتاق ها، فرش های گران بها جای داده اند. پیانوی شخصی فرح پهلوی که در جشن ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی استفاده می شده، از دیگر اشیای گران بهای این موزه است. معماری این باغ، آمیزه ای از ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاریه است. این اثر، در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۵۱، با شماره ثبت ۹۱۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

شاه چراغ، آرامگاه میر سید احمد، ملقب به شاه چراغ-پسر ارشد امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع)-است. این بنا، در دوره اتابکان فارس، در سده ششم هجری قمری ساخته شده است. وی در راه پیوستن به برادر خود به خراسان سفر می کرد که در راه، توسط افراد مأمون-خلیفه عباسی-در شهر شیراز کشته شد. آرامگاه سید میر محمد-برادر سید میر احمد-نیز در نزدیکی شاه چراغ است که به سبک معماری آذری بنا شده است. تا زمان امیر عضد الدوله دیلمی، کسی از مدفن حضرت احمد ابن موسی (ع) اطلاعی نداشت روی قبر را تل گِلی پوشانده بود که در اطراف آن، خانه های متعدد ساخته و مسکن اهالی بود. از جمله پیر زنی در پایین آن تل، خانه ای گِلی داشت و در هر شب جمعه، آخر شب می دید چراغی با روشنایی فراوان در بالای تل خاک می درخشد و تا صبح روشن است. چند شب جمعه مراقب بود روشنایی چراغ همچنان ادامه داشت و پیر زن فکر کرد شاید در این مکان، مقبره یکی از امام زادگان یا اولیاء الله باشد و تصمیم گرفت موضوع را به امیر عضد الدوله بگوید. درباریان که این موضوع را باور نکرده بودند، هر کدام به سلیقه خود چیزی بیان کردند، اما امیر که دلی پاک و بی غرض داشت، اولین شب جمعه به خانه پیر زن آمد، آن جا خوابید و به پیر زن گفت هر وقت چراغ روشن شد، مرا بیدار کن. آخر شب، پیر زن، روشنایی پُر نوری دید و از شدت شوق، بالای سر امیر عضد الدوله آمد و بی اختیار سه مرتبه فریاد زد «شاه! چراغ» و از آن به بعد، به شاه چراغ معروف گردید. امیر بیدار شد و ناگهانی از خواب پریده و چشمش را متوجه سمتی نمود که پیر زن، چراغ را به او نشان می داد و چون علناً و آشکاراً چشمش نور چراغ را دید، در شگفتی عجیب بماند و چون رو به سمت چراغ بر بالای تل بَرآمد، اثری از چراغ ندید و چون به پایین آمد، باز نور چراغ با روشنایی زیاد خود نمایی می‌کرد، خلاصه این که امیر، شخصی را جهت کاوش در آن منطقه مأمور می کند و غیره. مقبره، فرزند ارشد امام موسی بن جعفر (ع)، حضرت شاه چراغ (ع) پیدا می گردد و به دستور امیر، بر بالای آن جایگاهی ساخته می شود که تا امروز، زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت می باشد. این اثر، در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱، با شماره ثبت ۳۶۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

باغ جهان نما، از قدیمی ترین باغ های شیراز است و در فاصله ای کم از آرامگاه حافظ قرار گرفته است. این باغ، در دوره آل مظفر و آل اینجو-قرن هشتم هجری قمری-در نهایت آبادانی بوده است. باغ جهان نما در هنگام اقامت تیمور گورکانی در شیراز، همچون سایر باغ های نامدار آن دوره، مورد توجه واقع شده، بطوری که همانند آن باغ را در اطراف سمرقند که وطن اصلی وی بوده است، احداث نموده و آن را جهان نما نامیده بود. باغ جهان نمای شیراز، در دوره صفویه نیز آباد و با اهمیت بوده است. کریم خان زند، حصاری از آجر و گچ و عمارتی معروف به کلاه فرنگی در میان آن، در نهایت استحکام ساخته است و در داخل باغ، چهار خیابان از سروهای آزاد ساخته و تاکنون به خرمی و تنومندی باقی است. طرح و اسلوب این باغ را، کریم خان، نظیر باغ نظر در داخل، دارای چهار خیابان و اطراف چهار حوض، دو بزرگ و دو کوچک بنا نهاده که در ضلع جنوبی، بقایای آب نمایی به چشم می خورد که فواره آن هنوز پا بَر جا است. باغ جهان نما، در سال ۱۳۸۳ ه.خ، توسط شهرداری شیراز و با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس، احیا و مورد بهره برداری قرار گرفت.

دروازه قرآن شیراز، یکی از ۶ دروازه باقی مانده شیراز است که در شمالِ شرقی شهر شیراز، در تنگ الله اکبر، میان کوه چهل مقام و کوه بابا کوهی قرار دارد و در واقع، در خروجی شیراز به سمت شهر مرودشت واقع شده است. دروازه قرآن، از زمان آلبویه، در همین مکان فعلی، بارها ویران و تجدید بنا شده است. این بنا در گذشته، طاق قرآن نیز نامیده شده است. نخستین بار این دروازه، در زمان عضدالدوله دیلمی ساخته شد و قرآنی در آن قرار داده شد تا مسافران با گذشتن از زیر آن متبرک شوند. این دروازه، در دوران زندیه، توسط کریم خان زند بازسازی شد و اتاقی به بالای آن اضافه شد و دو جلد قرآن بزرگ نفیس به خط سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری، در آن جای داده شد. این قرآن ها، به قرآنِ هفده من معروف اند که از دروازه قرآن، به موزه پارس انتقال داده شده است. دروازه قرآن، در سال ۱۳۱۵ ه.خ، به دستور رضا خان تخریب شد و در سال ۱۳۲۸ ه.خ، توسط حاج حسین ایگار معروف به اعتماد التجارز-که از بازرگانان شیراز بود-با فاصله کمی از دروازه کهن ساخته شد. اندازه دروازه جدید، بزرگ تر و شامل دهانه قوس تیزه دار و دو ورودی کوچک بر روی جرزهای دو طرف و اتاق مستطیل شکلی بالای آن برای گذاشتن قرآن ساخته شد. دور تا دور دروازه قرآن، آیاتی از قرآن به خط ثلث و نسخ نقش بسته است.

تنگ بستانک یا بهشت گمشده، در منطقه ای به وسعتِ ۲۰ هزار هکتار بوده و میانگین ارتفاع آن، بین ۱۷۰۰ تا ۳۷۰۰ متر می باشد. تنگ بستانگ، منطقه ای عمدتاً کوهستانی با پوششی جنگلی است که دارای تابستان های خشک و زمستان های بسیار سرد که با ریزش برف و یخبندان همراه است. موقعیت جغرافیایی تنگ بستانک، امکان ارتباط جاده ای آن با تخت جمشید و نقش رستم و پاسارگاد و چشم اندازهای طبیعی آبشار مارگون و تنگ براق، به این منطقه اهمیت ویژه ای داده است. یکی از ویژگی های این منطقه زیبا، بستر سنگی کف دره است که محل رویش درختان چنار، گردو و گیاهان سایه پسند است؛ این درختان، به دلیل رقابت برای نور، پوششی به هم پیوسته دارند.

این دریاچه که به دریاچه فامور نیز مشهور است، ارتفاعِ ۸۲۰ متری از سطح دریا را دارا می باشد و یکی از زیباترین و بزرگ ترین دریاچه های آب شیرین، با مساحتی بالغ بر ۴۳۰۰ هکتار و حوزه آبریز ۵۲۶۶ کیلومتر مربع است. دریاچه پریشان، در کنوانسیون رامسر، به عنوان تالاب بین المللی ثبت گردیده است و در تقسیم بندی مناطق، جزو منطقه حفاظت شده محسوب می شود. تنها دریاچه آب شیرین فلات ایران، دارای عمقِ ۳/۵ تا ۵ متری می باشد و منبع اصلی تأمین آب دریاچه، از آب راهه هایى است که از کوه فامور سَرچشمه می گیرند. همچنین صدها چشمه کوچک و بزرگِ مناطقِ دشت ارژن و دشت فامور، آب مورد نیاز دریاچه پریشان را تأمین می کنند. دریاچه پریشان که هر ساله پذیرای گردشگران فراوانی است، در میان کوه ها محصور شده است و دارایِ چهار گونه ماهی بومی به نام های ماهی زردک، سرخه، پرک و مار ماهی آب شیرین است.

دریاچه مهارلو، با وسعتی حدود ۶۰۰ کیلومتر مربع، پناهگاهی برای حیات وحش و پرندگان محسوب می شود. دریاچه مهارلو، صحرایى است و به دریاى آزاد راهى ندارد و شرقی ترین بخش جلگه شیراز است. این دریاچه، آبی بسیار شور دارد و در فصل های خشکی، یکی از کانسارهای بزرگ نمک ایران بشمار می آید. عمیق ترین نقطه آن در بهار، کم تر از یک متر آب دارد و ارتفاع آن از سطح دریا، ۱۴۶۰ متر است. یکی از شگفتی های دریاچه مهارلو، تغییر رنگ آن به رنگ قرمز می باشد؛ پایین آمدن سطح آب دریاچه و افزایش شوری آب، سبب می شود که شرایط برای رشد یک نوع جلبک که «کشند قرمز» نامیده می شود، مهیا شود. مهارلو، زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر نظیر اردک سَرسبز، مرغابی، آب چلیک، چوکا و آنقوت، غازها و فلامینگوها است که عموماً برای زمستان گذرانی به این تالاب می آیند.

باغ دلگشا، یکی از باغ های تاریخی شیراز بوده و در ناحیه آرامگاه سعدی قرار دارد. قدمت این باغ، به زمان ساسانیان می رسد و در زمان صفویه، از جمله باغ های مشهور شیراز بشمار می رفته و در این باغ، عمارت هایی مربوط به دوره قاجاریه دیده می شود. مساحت این باغ، ۷/۵ هکتار می باشد. عمارت باغ، به شیوه معماریِ کاخ های ساسانی بیشاپور ساخته شده است که از یک تالار با چهار شاه نشین شکل گرفته است. این عمارت، دارای سه طبقه و یک ایوان با دو ستون است و ساخت آن، در دوره زندیه انجام گرفته است. نخستین کلاه فرنگی در ایران نیز، در این باغ به ثبت رسیده است. بیشترِ درختان آن را، مرکبات، مخصوصاً نارنج و پرتقال تشکیل می دهند. آبی که از چشمه قنات آرامگاه سعدی جاری است، از این باغ می گذرد. در دوره پهلوی، این باغ، در تملک خورشید کلاه لقاء الدوله-دختر قوام الملوک-بود که با شوهر خود-ناظم الملک-در آن جا می زیست تا این که چندین سال قبل، از ورثه قوام خریداری گردید و در حال حاضر، در تملک دولت می باشد. این اثر، در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۹۱۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مسجد جامع عتیق، کهن ترین مسجد شیراز می باشد که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می شود. بنای اولیه این مسجد، در سال ۲۸۱ ه.ق، در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده است. بعدها، شاه اسحاق اینجو در سال ۷۵۲ ه.ق، ساختمانی در میان مسجد بنا کرد که آن را خدای خانه یا دارالمصحف می نامند و مکان نگهداری قرآن مجید و مکان تلاوت آن بوده است. کتیبه سنگی آن، از نمونه های ارزنده هنر خطاطی بشمار می رود. این کتیبه، به خط یحیی الجمالی الصوفی-خطاط نامدار زمان شاه اسحاق-نوشته شده و حاوی جملاتی در شأن قرآن مجید است. این مسجد، اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی، نقش اجتماعی-سیاسی نیز داشته است و به همین دلیل، دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف می باشد که مهم ترین آن، ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی گردیده است. این اثر، در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۷۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

کاخ دروازه کشورها، کاخ دروازه ملل، کاخ انتظار، کاخ دالان انتظار یا کاخ خشایارشا، از کاخ های تخت جمشید بوده که در کنار پلکان ورودی و در کل در شمالِ غربی این ارگ پادشاهی جای گرفته است. اطلاعات راجع به نام این کاخ، از روی سنگ نوشته های بالای این کاخ گرفته شده است. کاخ دروازه کشورها، شامل سه درگاه غربی، شرقی و جنوبی است که در درگاه غربی و شرقی، به ترتیب تندیس گاوان غول آسا و موجودات افسانه ای با سر انسان جای گرفته است. در این کاخ، تالار یا اتاق بزرگی بوده است که در میانه آن، چهار ستون قرار دارد. از این چهار ستون، سه ستون آن هنوز پا بر جا است. بر روی دیواره و حتی تنه تندیس های کاخ دروازه کشورها، گروهی از بازدید کنندگان نامدار و گمنام، اسم و رسم خود و تاریخ دیدارشان از تخت جمشید را کنده اند. این ساختمان، متعلق به خشایار شاه می باشد. به عبارتی ممکن است داریوش بزرگ آن را پی ریزی و خشایار شاه تکمیلش کرده باشد، از این رو این کاخ را کاخ دروازه کشورها نیز می گویند، زیرا نمایندگان همه اقوام وابسته به کشور ایران زمین، به داخل آن وارد می شده و سپس به سوی کاخ های دیگر رهسپار می شدند، بدان معنی که این کاخ یک نوع اتاق انتظار بوده است. این نوع کاربری از کاخ، موجب شده است نام کاخ انتظار را نیز بر این بنا بنهند. هنگامی که نمایندگان کشورهای گوناگون پادشاهی هخامنشی از پله های اصلی تخت جمشید بالا رفته و وارد محوطه کوشک شاهی می شدند، ابتدا از درگاه غربی کاخ دروازه کشورها، وارد تالار چهار ستونی آن می شدند و سپس روی سکوهای سنگی دور تالار به انتظار می نشستند تا وزیر تشریفات دربار، اجازه ورود آنان را به تختگاه پادشاه-بارعام کاخ آپادانا-صادر کند. کاخ دروازه کشورها، مشتمل است بر تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه بزرگ و چهار ستون بلند که سقف را نگه می داشته اند. تالار ۶۱۲ متر مربع مساحت دارد.

کاخ تَچَر، کاخ تچرا، تالار آیینه یا کاخ اختصاصی داریوش بزرگ به معنای خانه زمستانی، از نخستین کاخ هایی است که بر روی صفه تخت جمشید کشف گردید. سنگ‌های این کاخ، خاکستری است بطوری که عکس آدمی در آن می افتاده و به همین جهت در این اواخر، آن را آیینه خانه یا تالار آیینه هم می خواندند. بر روی دیواره های پلکان این کاخ، نقوش گوناگونی دیده می شود. از شاهان هخامنشی داریوش اول، خشایار شاه و اردشیر سوم، کتیبه هایی در این کاخ به جای مانده است. پس از هخامنشیان و در دودمان های بعدی، اشخاصی مثل شاپور دوم، عضدالدوله دیلمی، بهاءالدوله دیلمی، علی آق قویونلو و سلطان ابراهیم میرزا تیموری، از خود کتیبه هایی در این کاخ بر جای گذاشته اند. طرح این کاخ، بصورت مستطیلی با محور طولی شمالی-جنوبی است که ۴۰ متر طول و حدود ۳۰ متر عرض دارد و مشتمل بر یک تالار مرکزی ۱۲ ستونی (۳ ردیف چهارتایی) با اتاق های کوچک جانبی، دو اتاق مربع شکل در شمال که هر یک چهار ستون داشته اند و با اتاق های باریک و بلند جانبی محدود می شده اند و یک ایوان ۸ ستونی (دو ردیف چهارتایی) در جنوب که به دو اتاق جنبی می پیوسته است. نقش بَرجسته هایِ راه پله، خدمت کاران را در حال بُردن حیوانات و ظرف های سَرپوشیده برای برپایی ضیافت نشان می دهند. قسمت اصلی کاخ، توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلکانِ سنگیِ جنوبی، توسط خشایار شاه و پلکانِ سنگیِ غربی، توسط اردشیر دوم بنا شده است.

کعبه زرتشت، نام بنای سنگی چهار گوش و پله داری در محوطه نقش رستم است که فاصله آن تا کوه، ۴۶ متر است و دقیقاً روبروی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد که در دوره هخامنشی ساخته شده و از نام بنا در آن دوران، اطلاعی در دست نیست. نام محلی این بنا، کُرنای خانه یا نقاره خانه بود و اروپائیان به دلیل آن که درون این بنا از دود سیاه شده بود، آن را مکان ویژه پرستش آتش دانستند و چون زرتشتیان را به اشتباه آتش پرست می خواندند، این جا را هم بدانان نسبت داده و آتشگاه زرتشیان نامیدند و این تعبیر، به دلیل آن که شکل بنا مکعبی بود و سنگ های سیاهی که در زمینه سفید دیوارهای آن نشانده شده، یادآور حجرالاسود کعبه مسلمانان بود، به کعبه زرتشت معروف گشت. بنای کعبه زرتشت، مکعب مستطیلی است و تنها یک درب ورودی دارد که به وسیله پلکانی از جنس سنگ، به درون اتاقک آن راه می یابد و در هر طرفِ نمای این کعبه، چهار پنجره کور وجود دارد. قطعات سنگ ها را بزرگ و بیش تر مستطیلی تراشیده اند و بدون استفاده از ملاط بَر هم نهاده شده اند و در برخی از جاها همچون بام، سنگ ها را با بست های دُم چلچله ای به هم متصل کرده اند. ساختمان کعبه زرتشت، از نظر تناسب اندازه ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری، نمی تواند مورد ایراد قرار گیرد. این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۲۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

آبشار مارگون، یکی از زیباترین آبشارهای کشور است که در مرز استان فارس و استان کهگیلویه و بویر احمد واقع گردیده است. این آبشار، به ارتفاعِ ۷۰ متر و عرضِ ۱۰۰ متر، به دلیل قرار گرفتن در داخل تنگه زیبای مارگون و تعدد رگه های آبشاری که به درون دره و مسیر رودخانه می ریزند و همچنین تداخل درختان جنگلی و توپوگرافی ناحیه کوهستانی و رودخانه ای، زیبایی عجیبی به این آبشار بلند و زیبا که همچون ماری در دل کوه جاری می گردد، داده است. در پیرامون این آبشار، علاوه بر جریان رودخانه ها و چشمه ها، زیبایی های طبیعی، دشت های مملو از لاله واژگون و گُل های رنگارنگ ختمی و دیگر گُل های وحشی، منظره ای بدیع پدید می آورند که دیدار از آن را به خاطره ای فراموش نشدنی تبدیل می کنند. از مشخصات منحصر بفرد این آبشار، سَرچشمه آبشار است که از پیشانی یک کوه بلندِ صخره ای با فشار از درون شکاف های صخره فوران می کند و مجموعه ای از آبشارها را بصورت تابلویی گسترده نمایش می دهد. محدوده این آبشار، به عنوان یک منطقه حفاظت شده، به عنوان یکی از آثار طبیعی ایران به ثبت رسیده است.