گشتول

کوه بزمان یا قله بزمان، یکی از کوه های آتشفشانی ایران است که در منطقه سیستان و بلوچستان، واقع شده است. این کوه، در شمال چاله جازموریان، با ارتفاعِ ۳۴۹۷ متر از سطح دریا قرار گرفته است. این کوه، کویر لوت را از جازموریان جدا می کند. آتشفشان نیمه فعال بزمان، به کوه خضر نبی یا زنده نیز معروف است.

یک غار طبیعی و دو غار مصنوعی، در کنار هم قرار دارند. مجموعه این غارها را، مردم محل، به نام بان مسیتی می شناسند. غار اول، طبیعی و به شکل نیم دایره است و با استفاده از روش تراش کاری درون غار و دهانه آن، توسعه پیدا کرده است. طول و عرض غار، ۱۸۰×۲۴۰ متر و ارتفاع آن نیز، ۲۴۰ متر است. یک غار مصنوعی، سوی راست غار طبیعی، به فاصله هفت قدم قرار دارد که آثار تراش، به خوبی در آن آشکار است. دهانه آن، هشتاد سانتی متر ارتفاع دارد و سقف آن، کوتاه است و اکنون به دلیل خرابی، یک آدم متوسط، به زحمت در آن به گونه خمیده می تواند بایستد و در پایان مسدود است. به فاصله ۵۰ متر در سوی چپ غار اصلی، غار سوم، که طول دهانه قوسی آن، حدود ۲۰ متر است، قرار دارد. گویا این غارها، جزو یک واحد تأسیساتی ساختمانی بوده و به منزله حجره ها و توقف گاه های معبد یا پرستشگاهی بوده و در سطح زمین تا ورود به دهانه غار، پلکانی وجود داشته که آثار آن بر جای مانده است.

داشتن کرانه های سنگی و صخره ای، از قابلیت های مهم سواحل دریای عمان، خصوصاً منطقه چابهار می باشد. کرانه های سنگی در سواحل چابهار، بصورت تراسه ها و پرتگاه هایی با باریکه ماسه ای، که در هنگام جزر از آب خارج می گردد و یا بصورت مناطق سنگی و صخره ای کم ارتفاع، آب گرفته بوده که خصوصاً در سواحل پارک گردشگری (دریا بزرگ) چابهار، همه روزه گردشگران زیادی شاهد تلاطم امواج دریا به صخره ها و چشم اندازهای دل نواز آن هستند که شاید کم تر سواحلی در ایران، دارای چنین مناظر و جذابیتی باشند. از دیگر ویژگی های سواحل صخره ای، این است که از تنوع بالای اجتماعات حیاتی نوار ساحلی برخوردار بوده است. این بخش از سواحل را، به خصوص در هنگام غروب آفتاب، می توان به عنوان یکی از دیدنی ترین سواحل جنوبی ایران نام برد.

موج فشان، از پدیده های زیبا و کم نظیر در کشور بوده که در سواحل صخره ای چابهار، می توان از فاصله بسیار نزدیک، این چشم انداز زیبا را مشاهده کرد. علت پدیده موج فشان، وزش بادهای موسمی در ماه های زیادی از سال و در نهایت تولید امواج است که در برخورد با صخره های ساحل، تا ارتفاعِ ۲۰ متر به هوا پرتاب می شود. طول ذرات آب پرتاب شده، بسته به بزرگی موج و فصل سال داشته که در تابستان، اوج زیبایی این پدیده را می توان مشاهده کرد. موج افشان، از پدیده های بی نظیر و بسیار زیباست که دیدگان هر گردشگری را به سوی خود جذب می کند.

انجیر معابد (لور لول)، و به زبان محلی ها، کرگ، درخت بزرگی است که در نوار ساحلی چابهار می روید. در آن، شیره سفید رنگی جریان دارد و از درختان تیره کائوچویی بشمار می آید. پوست درخت، صاف و خاکستری، برگ هایش، بیضی شکل ساده و درشت است، میوه های آن، نارنجی رنگ و به درشتی فندق و قابل خوردن است. عموماً این درختان، دارای قدمتی بالای صد سال هستند و اکثراً، در نزدیکی زیارتگاه ها قرار دارند یا قبلاً زیارتگاه بوده اند. انجیر معابد، از نظر تقدس و قدمت، در سراسر جهان بی رقیب است. این درخت، از جمله دراز عمرترین درختان می باشد. انجیر معابد، به عنوان گیاهی زینتی در خیابان ها و یا کنار جاده ها کاشته می شود؛ اندکی استفاده های دارویی و اقتصادی دارد و نیز گاهی، میوه و جوانه برگ های کوچک آن، مصرف خوراکی دارد. عصاره پوست درخت، به عنوان دهان شویه، برای کم کردن دندان درد یا قوی سازی لثه و نیز برای درمان اسهال، اسهال خونی، سوزاک و زخم معده کاربرد دارد. برگ ها و شاخه های جوان، مسهل بوده و در درمان بیماری های پوستی به کار می روند.

این اثر، از دوره اشکانیان و ساسانیان است. این دژ، بر فراز تپه ای در میانه دره تیس واقع است. آثاری از برج ها در ضلع شمالی و جنوبی دیده می شود. در قسمت ضلع شمالی، دو اتاق کوچک در اندازه های ۳×۲ متر، به منظور دیده بانی، روی یک گوشواره زمین مانند دو طبقه واقع شده اند و بلندترین قسمت دژ و برج بر روی همین گوشواره است و بر اطراف اشراف دارد. در گوشه های شرقی و غربی در مرکز حیاط دژ، آثاری از سکوهای بلند که از سنگ تراشیده ساخته شده اند، آشکار است و بخش هایی که باقی مانده اند، نشان دهنده محلی برای اجتماع، عبادت یا نشستن اهل دژ در یک مجلس بوده است.

شهر سوخته، نام بقایای دولتِ شهری باستانی در ایران است. دوره بنای این شهر بزرگ، با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و زروانیان، در حدود ۶۰۰۰ سال پیش، در این شهر زندگی می کرده اند. شهر سوخته، مهم ترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه و محل اصلی سکونت زروانی ها در دوران مفرغ است. شهر، در ساحل رودخانه هیرمند و دریاچه هامون زمان خود و کنار جاده کنونی زاهدان-زابل، بنا شده بوده است. بر مبنای یافته های باستان شناسان، شهر سوخته، ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن، نشان می دهد که این شهر، دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی، واقع در شمالِ شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که بصورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را، بخش مسکونی تشکیل می داده است. تمدن شهر سوخته، یکی از شگفتی های دنیای باستان است. شهر سوخته، مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده است. صنعتگرانِ شهر سوخته، با ابزار بسیار ابتدایی، در آغاز، صفحات طلایی بسیار نازکی به قطر کم تر از یک میلی متر تهیه کرده و بعد، آن ها را به شکل استوانه ای لوله نموده و بین استوانه های طلا، مهره های لاجورد قرار می داده اند. در شهر سوخته، انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته نساجی در آن جا است. صید ماهی و بافت تورهای ماهی گیری نیز، از دیگر پیشه های مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته، بدون شک، جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. شهر سوخته، دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده است. آثار باقی مانده، نشان دهنده این امر است که در این شهر، طی هزاره سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آب رسانی و تخلیه فاضلاب بوده است. در نخستین مرحله کاوش های باستان شناسی، در شهر سوخته، کوچه ها و خانه های منظم و لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شده که نشان دهنده وجود برنامه ریزی مدنی در این شهر است که اصول سازماندهی زروانیان به طور کامل از شیوه معماری شهری پیدا است. پیدا شدن تنها لوح نوشته دوران آغاز ایلامی این شهر، همراه با آثار مهرها، نشان از ارتباطات تجاری و کنترل اقتصادی منطقه از سوی این جامعه دارد. تعداد زیادی از ساکنان شهر سوخته، به کارهایی اشتغال داشته اند که مربوط به قوت و غذا نبوده است. صنعت کوزه گری، حصیر بافی، سنگ تراشی و تهیه جواهرات و زینت آلات از سنگ لاجورد یا فیروزه، عده ای از صنعتگران شهر سوخته را به خود مشغول می ساخته است. برای نخستین بار در شهر سوخته، یک چشم مصنوعی پیدا شد. مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶۷۰۵، مصنوعی بوده است. جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده است، هنوز به دقت روشن نشده، اما به نظر می رسد که چشم مزبور، از جنس قیر طبیعی، که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده است، ساخته شده است. در روی این چشم مصنوعی، ریزترین مویرگ های داخل کره چشم، توسط مفتول های طلایی به قطر کم تر از نیم میلی متر طراحی شده اند. کشف شدن بازی ای شبیه به تخته نرد امروزی، یکی دیگر از شگفتی های این شهر است و با توجه به قدمت شهر سوخته، می توان گفت که قدیمی ترین تخته نرد جهان، متعلق به این مردم است. این اثر، در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵، با شماره ثبت ۱۸۹۸۳، به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران، به ثبت رسیده و در سی و هشتمین اجلاس یونسکو، در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ م، مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ ه.خ، شهر سوخته، به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت گردید. این محوطه باستانی، هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله، هم اکنون، به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.

این روستا، مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است. این روستا، به دلیل قرار گرفتن بر روی تپه ای بزرگ، به قلعه شهرت یافته است. قلعه نو، تنها روستایی در سیستان و بلوچستان است که صد در صد معماری منازل آن، قدیمی و از خشت و گِل ساخته شده و با همان سبک، ویژگی خود را حفظ کرده است. با توجه به آب و هوای گرم و خشک کویری، در سقف این منازل، دریچه هایی به نام کولک یا بادگیر و در دیواره آن، سورک، دریچه ای شبیه حرف انگلیسی تعبیه شده که سبب ورود هوای سرد و کوران آن شده، به گونه ای که باد، از سقف وارد و از سورک خارج می شود. گورستان قلعه نو نیز، در نوع خود بی نظیر است و قبرها، بصورت پلکانی و مقبره خوانین و حکما، در داخل اتاقک هایی به نام معجره قرار دارد.

سد زهک، بر روی رودخانه سیستان قرار دارد که آن را، به دو کانال تقسیم می کند که کانال طاهری و دیگری، کانال شهر نامیده می شود. این سد، به عنوان سد انحرافی، در اکثر اوقات مورد استفاه قرار می گیرد. وظیفه اصلی این سد، تغذیه رودها و آبراهه های جانبی رودخانه سیستان است. سد زهک، نمای زیبایی در مرکز شهرستان زهک پدید آورده که در هنگام پُر آبی، خواستگاه انواع ماهی و پرندگان مهاجر است و در پشت سد، صیادان به صید می پردازند. این سد، بعد از تعیین حق آب توسط دولت انگلستان و کمپانی هند شرقی، در مرز ایران و افغانستان ایجاد گردید و نقش به سزایی در ذخیره آب کشاورزی منطقه دارد و دبی آب آن، ۵۰۰ میلیون لیتر مکعب آب می باشد.

روستای تنگ در ساحل دریای عمان واقع شده است. در جنوب استان سیستان و بلوچستان علاوه بر وجود دو شهر بندری چابهار و کنارک، روستاهای زیادی هم در کنار دریای عمان وجود دارند که سواحل زیبا و کم ‌نظیری برای گردشگران دارند. البته معمولاً خیلی از این مناطق بسیار محروم هستند و امکانات رفاهی زیادی برای جذب گردشگر در آن ‌ها یافت نمی ‌شود. مهم ترین جاذبه گردشگری نزدیک این روستا گِل‌ فشان‌ که پدیده ‌ای طبیعی است و طی آن گِل ‌و لای از زیر زمین به شکل چشمه‌ وار به سطح زمین می ‌رسد و شکل ماهوری بخود می‌ گیرد. دیگر جاذبه این روستا به دلیل تلاقی کویر و دریا است که البته با توجه به شهرت روستای درک، کم تر مورد توجه واقع شده است اما همان ویژگی را دارا است. از دیگر جاذبه های این روستا اسکله ماهیگیری آن است. یکی از لنج های قدیمی در این اسکله در موقعیتی قرار گرفته که با پایین رفتن آب به نحوی دیده می شود که گویی وسط بیابان است. منبع اصلی درآمد مردم روستا ماهیگیری است و زمانی که به این روستا می رسید متوجه ماهیگیران محلی زیادی می شوید که ساعت ها در حال ماهیگیری یا تور بافی هستند و به همین منظور اسکله ای در این بندر ساخته اند تا بشود ماهیگیران در آن محدوده فعالیت کنند.

این رودخانه، از کوه های آهوران لاشار، در شمال بخش قصرقند، سَرچشمه گرفته و در مسیری شمالی-جنوبی، بسوی قصرقند حرکت می کند و در بین مسیر سیلاب های کوچک و بزرگ، مسیل های اطراف خود را، در آن ها رها می کند. رودخانه کاجو، پس از عبور از جوار قصرقند، به طرف غرب تغییر مسیر می دهد و پس از طی حدود ۲۰ کیلومتر، مسیر خود را به سوی جنوبِ غربی و جنوب عوض می نماید و وارد جلگه دشتیاری می شود و پس از پخش سیلاب های عظیم خود در این جلگه، در نهایت، پس از پیوستن به رودخانه سرباز، به دریای عمان می ریزد.

پزم تیاب، یکی از بنادر مهم جنوب کشور می باشد و قسمتی از پروتئین کشور، از این منطقه تأمین می گردد. این بندر ماهی گیری، دارای حدود ۵۰ قایق و ۶ لنج ماهی گیری بزرگ تا کوچک است. ساحل این بندر، به شکل پلاژ و ماسه ای می باشد که از نظر گردشگری، دارای اهمیت خاصی است.

مسجد جامع مکی زاهدان یکی از بزرگ ترین مساجد جهان اسلام و مشهورترین مسجد اهل سنت در شهر زاهدان می باشد. مولانا عبدالعزیز ملازاده این مسجد را در سال ۱۳۵۳ ه.خ با زیربنای ۶۰۰ متر مربع تأسیس کرد. بنای اولیه دارای دو مناره با ارتفاع ۳۷ متر بود که با گذشت زمان و افزایش جمعیت و نیاز به فضای وسیع تر برای عبادت در چند مرحله توسعه و گسترش یافت. طراحی بنای مسجد و معماری داخلی کاری از هنرمندان ایرانی است. نمای بیرونی مسجد یادآور مسجد سلطان احمد و درون آن یادآور مسجد النبی است. مردم بومی داوطلبانه و بدون دریافت دستمزد در ساخت این بنا همکاری کرده‌ اند و همه هزینه‌ های ساخت و نگهداری آن توسط کمک های مردمی تأمین شده است با این باور که مسجد را مردم نماز گزار باید بسازند. نماز جمعه از سال ۱۳۶۵ ه.خ در مسجد مکی برگزار می‌ شود.

حوزه آب ریز ماشکید، به طول ۳۵۰ کیلومتر، یکی از رودخانه های مهم شهرستان های سراوان، سیب و سوران و مهرستان است که با توجه به بارندگی ها، میلیون ها متر مکعب آب، در آن می تواند ذخیره شود. سد ماشکید، با مساحت یازده کیلومتر مربع، مکانی گرم برای پرندگان است و بزرگ ترین زیستگاه پرندگان مهاجر، در شرق استان سیستان و بلوچستان است. این سد، به علت وجود شرایط اقلیمی مناسب در منطقه و وسعت زیاد حوزه دریاچه ای آن و کثرت تعداد جزیره، این مکان را به یکی از زیستگاه ها و پناهگاه های پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی تبدیل کرده است. همه ساله، با شروع فصل زمستان، پرندگان، از کشورهای سردسیر همسایه شمالی، به این شهرستان و سد ماشکید مهاجرت می کنند. سد ماشکید، به دلیل جاذبه های طبیعی، پذیرای خیل بی شماری از مسافران و گردشگران است.

آبشار گلیک، ۶ متر ارتفاع دارد و بصورت پلکانی، با حوضچه های زیبا و صخره ای، نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. وجود پوشش های گیاهی نادر و گیاهان دارویی در مسیر آبشار، از دیگر جاذبه های دیدنی این آبشار است. آبشارها و چشمه سارهای لاشار، در کنار طبیعت بکر و چشم اندازهای طبیعی، با پوشش گیاهی مناسب و گیاهان دارویی، نغمه های پرندگان وحشی، وجود نخلستان ها و رودخانه های منطقه، به ویژه تنگ سرحه، جذابیت های دیدنی منطقه را صد چندان کرده است.

ارگ تاریخی خان ملک، مربوط به خان های منطقه سیستان است. این ارگ، به ارگ خان ملک کیانی معروف است. ارگ خان ملک، از آثار تاریخی مهم سیستان در دوره پهلوی است. این ارگ، به شکل مربع و دارای چهار برج در چهار گوشه است که با یک محوطه حدوداً ۲۰۰ متری در وسط، با طاق های زیبا و درب های ورودی در چهار گوشه، که به علت بی توجهی و فرسایش، آثار اندکی از برج ها در چهار گوشه آشکار است. دیوارهای این ارگ، مستحکم و از خشت و گِل، به قطر یک متر است. داخل ارگ، اتاق های متعددی کنار یکدیگر قرار دارند و به سبک کاروانسراهای قدیمی ساخته شده است. این اثر، در ۱۶ شهریور ۱۳۸۳، با شماره ثبت ۱۱۰۹۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این تالاب، بنا به پیشنهاد آقای داد کریم شیخ زاده، که خود بومی محل و از روستای دمبدف است و با کمک اهالی و بودجه شخصی و حمایت وزارت نیرو، با در اختیار گذاشتن دستگاه های کشاورزی، توانست در سال ١۳۶۲ ه.خ، این تالاب را احداث کند و این تالاب، در اوایل احداث و بارندگی خوبی که در محل آن داشت، توانست مدت مدیدی، منطقه را سبز و پرندگان مهاجر و غیر بومی را به این تالاب بکشاند. این تالاب، در تنگه و دره ای صخره ای که مشرف به کوه است، قرار دارد. در این تالاب، آب دریای عمان، بصورت ایستا شده و منطقه ای مناسب برای زندگی گیاهان و جانوران به وجود آورده است. کنار این تالاب، دشتار قرار دارد که اهالی منطقه، به آن عروس نیز می گویند. دشتار، در زبان بلوچی، به دختران جوانی گفته می شود که هنوز ازدواج نکرده اند. دلیل این نام گذاری، زیبایی منطقه و درختان سَرسبز آن است.

روستای دَرَک با داشتن بکرترین، پاک ترین و زیباترین ساحل ایران و حتی جهان، علاوه بر ساحل، از جنگل های حرا و خور باستانی گالک به طول 6 کیلومتر و وسعت 52 هکتار برخوردار است. تماشای زیبایی های این روستا هر گردشگری را به وجد می آورد و باید ساعت ها از دیدن آن لذت ببرد، چون مشاهده سواحل ماسه ای بدون سنگ در کنار کوه، جنگل و نخلستان جذابیت خاصی به این منطقه داده است.

بندر چابهار، تنها بندر اقیانوسی کشور است و همین امر، سواحل صخره ای بوجود آورده است که امواج پس از برخورد با آن ها، گاه تا پنج متر اوج می گیرند و در این سواحل است که انواع خرچنگ ها و لاک پشت ها را می توان مشاهده کرد. هم جواری با ساحل زیبای مکران (عمان)، سبب شده زیباترین غروب آفتاب سواحل ایران، از آنِ این منطقه باشد. در کناره های این دریا، به خصوص در قسمت جنوبی شهرستان چابهار، صخره های بزرگی در اثر پیش روی آب دریای مکران و فرسایش سنگ های رسوبی به وجود آمده اند که خلل و فرج ناشی از فرسایش آب در آن ها، چشم اندازهای بسیار زیبایی را ایجاد کرده است. از این قسمت، به خصوص در هنگام غروب آفتاب، می توان به عنوان یکی از زیباترین سواحل ایران یاد کرد.

خلیج گواتر، نام خلیج نسبتاً کوچکی در طول ساحل مکران، در دریای عمان است. خلیج گواتر، در منتهی الیه جنوبِ شرقی ایران و منتهی الیه جنوبِ غربی پاکستان قرار گرفته است. نیمی از کرانه این خلیج، در ایران و نیمی دیگر، در پاکستان قرار دارد. در سمت ایران، رودخانه باهوکلات و در سمت پاکستان، رودخانه نهردشت، به خلیج گواتر می ریزند. خلیج گواتر، دارای جنگل های حرا است. این جنگل ها، ۳۳ هکتار وسعت دارند. خلیج گواتر، یکی از زیباترین سواحل ایران زمین را به خود اختصاص داده و جنگل های حرا، جزر و مد زیبا، خرچنگ های بی شمار بر ساحل شنی، به این خطه از چابهار، زیبایی چندانی بخشیده است.