گشتول

این مجموعه تاریخی، که شامل ۳۰۴ نگاره حک شده بر روی صخره ای از سنگ افیولیت می باشد، شامل نقوشی از انسان، حیوان، گیاه، علائم و نشان ها، کتیبه هایی به زبان پهلوی، مربوط به دوران اشکانی و ساسانی و به زبان عربی و فارسی، مربوط به دوران اسلامی می باشد. در سنگ نگاره و كتیبه پهلوی لاخ مزار، نام های آخشنواز، پادشاه هپتالی و قبادِ ساسانی و همچنین صحنه جشن و شادی عروسی قباد با دختر پادشاه هپتالی و چهره چند بلند پایه هپتالی دیده می شود. این سنگ نگاره، دلیلی بر حضور هپتالیان، در منطقه خراسان جنوبی می باشد. این اثر، در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۱۴۵، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی، یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند است که طی چهار سال، از ۱۳۰۸ه.ق تا ۱۳۱۲ ه.ق، تحت عنوان حسینیه شوکتیه، توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در سال ۱۳۲۶ ه.ق، به مدرسه تبدیل شده است. پس از مدرسه عالی دارلفنون و کمی پس از مدرسه ابتدایی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند، سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران، محسوب می شود. مدرسه شوکتیه، ابتدا بصورت مدرسه ابتدایی بود که پس از مدتی، دبیرستان شوکتیه نیز به آن افزوده شد. در سال ۱۳۰۱ ه.خ، به منظور تصریح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوکتی و دخترانه به شوکتیه نام گذاری گردید. مدرسه شوکتیه، به سبک معماری کویری ایران، بصورت چهار فصل ساخته شده که از یک فضای مرکزی بصورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن، تشکیل شده است. حیاط، بخش عمده ای از بنا را دَر بَر می گیرد که با آجر، فرش شده است و در میان آن، حوضی قرار گرفته است. این بنا، تک ایوانی است که ایوانی بلند و با شکوه دارد و از اجزا و عناصر معماری ایرانی، از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره های اطراف حیاط، شاه نشین و حمام تشکیل شده است. در این بنا، یک کلاه فرنگی زیبا، در میان گنبد تالار شوکتیه وجود دارد که با رسمی بندی زیبایی تزئین شده است. همچنین مقرنس ها، گچ بری ها و آجرکاری هایی بسیار زیبا، در این بنا به چشم می خورد.

بنای تاریخی خواجه خضر، دارای دو بانی به نام های خواجوی و منصف بوده است و زمان ساخت آن، به دوره قاجاریه بر می گردد. در مجموع، شیوه طراحی بنا، بصورت تک ایوانی است و با نمای آجری، به شکل خفته راسته، چیده شده است. دیوارهای بنا، تماماً از خشت خام با رویه کار خشت پخته می باشد. این اثر، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۸۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

آرامگاه سعد الدین نزاری قهستانی، ملقب به حکیم نزاری، سراینده و شاعر سده هفتم هجری، یکی از نقاط دیدنی و تاریخی شهر بیرجند است که در بافت قدیمی شهر واقع شده است. حكیم نزاری، یكی از بزگران شعر پارسی بود كه سعدی، چندین نوبت برای دیدار وی، به بیرجند رهسپار گردید. در بسیاری از اشعار حافظ و دیگر شاعران بنام ایران، می توان ایده گرفتن از اشعار حكیم نزاری را ملاحظه نمود.

آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، مربوط به دوره تیموریان تا دوره قاجار است. آرامگاه، چهار ضلعی است. فضای داخلی که بقعه در آن قرار گرفته نیز، بصورت مربع است. این محوطه، دیوارهای مرتفعی دارد که گنبدی بزرگ بر فراز آن ساخته شده است. این گنبد، به کمک فیل پوش، که نظیر آن، کم تر در بناهای اسلامی دیده شده، ساخته شده است. طبقه اول بنا، دارای دهلیزهای متعددی است که در روی طبقه همکف بنا ساخته شده است. فضای داخلی آرامگاه، دارای ضریحی چوبی است که منبت کاری و مشبک کاری شده است. بیشترین مصالح بکار رفته در بنا، آجر، گچ و آهک است. پیش طاق ورودی، گنبد بنا، فیل پوش ها، چشمه طاق ها، فرم طاق ها و رواق آرامگاه، از ویژگی های شاخص بنا هستند که تمام این عناصر، بیان کننده معماری سنتی ایرانی می باشد. پنجره مشبک گچ بری شده در سَر دَرِ ورودی بنا،پیش طاق ورودی بنا، طاق نماها و قوس های زیبای آن، تقارن در پلکان های ارتباطی به طبقه اول بنا و ضریح چوبی روی مدفن بنا، از عمده ترین تزئینات بنا هستند. این اثر، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۸۵، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این مسجد، با شکوه ترین بنای تاریخی-مذهبی شهرستان درمیان است. این اثر تاریخی، در دوره شاهرخ تیموری، در حدود سال ۸۵۰ ه.ق، ساخته شده است. مهم ترین عناصر معماری آن، سَر دَرِ ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب می باشد. گنبد خانه مرکزی، با استفاده از فیل پوش ها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. بنا، از نظر تزیینات آجری، بسیار متنوع بوده و این تریینات، شامل فیل پوش ها، گوشواره ها، قاب های گچی، رسمی بندی محراب ها و نحوه آجر چینی گنبدها است. این اثر، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۹۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مردم، ایشان را از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) می دانند. ساختمان اولیه امام زاده سلطان مصیب (ع)، متعلق به دوره قاجاریه می باشد. ضریح قدیمی امام زاده، در ابتدا، چوبی و بعداً آلومینیومی بوده و ضریح جدید، از فلز و طلاکوب می باشد که در سال ١۳۸۹ ه.خ، ساخته و نصب گردیده است.

این سد، که در حقیقت یک آبگیر بتونی می باشد، به دلیل استقرار در پایین دست اراضی کشاورزی روستای برکوه، به عنوان سد برکوه در میان مردم منطقه، معروف شده است. پروژه احداث سد برکوه، در سال ۱۳۵۶ ه.خ، تحت عنوان بند تغذیه ای مزارع روستاهای برکوه و شورستان احداث شده است و به عبارتی دیگر، جنبه آب خیزداری برای قنات پائین دست و حتی مزارع بالا دست، از طریق برداشت آب توسط پمپ، استفاده می شود. ارتفاع سد، ۸ متر است و اکنون، قابلیت ذخیره ۱۵۰ هزار لیتر آب را دارد. سرچشمه آب هایی که به این سد می ریزند، رشته قنات حیدران می باشد و سیلاب های فصلی در زمستان، باعث پُر شدن سد می شوند.

بی بی زینب خاتون، خواهر گرامی امام رضا (ع) می باشد. مزار بی بی، در بلندی کوه واقع شده است. نمای بیرونی آن، هشت ضلعی منظم و با سیمان سفید، رو مالی شده است. سقف آن، آهن پوشیده و در زیر سقف و انتهای دیوارها در سه جهت شرق و غرب و جنوب، نورگیرهایی تعبیه شد. نمای داخلی بقعه، از کف تا ارتفاع یک متر، به عنوان ازاره با سنگ مرمر تزئین یافته بود و بقیه ارتفاع تا سقف، گچ کاری است. ضریح فعلی مطلا و با طرح ضریح مطهر امام رضا (ع) می باشد که در سال ١۳۸۳ ه.خ، ساخته و نصب گردید. این مکان، دارای امکانات اقامتی، کشتارگاه، فروشگاه مواد غذایی می باشد.

شاید در نگاه اول، احساس کنیم که این ها، حاصل فرسایش طبیعت باشد، اما با کمی کنکاش می یابیم که این ها، ساخته دست بشر است. از جاذبه های دره، وجود تونل ها و خانه هایی بنام "خانه گبرها" در دل دیواره ها، که برای سکنای درویشان و صوفیان زمان خود ساخته شده است. گفته می شود ساخت این تونل ها و حفرها، احتمالاً به زمان ساسانیان باز می گردد. در مسیر این حفره ها، تونل هایی دیده می شد که احتمالاً راه های ارتباطی آن ها با هم بوده است. مردم محلی به آن، کال جنی می گویند. در این محل، که متصل به کوه می باشد، چشمه آبی روان است که یک منطقه سَرسبز را ایجاد کرده است. در نقاطی، آبشارهای کوچک، که در زبان محلی، "شُلن" نامیده می شود، وجود دارد. در جاهایی، آب بصورت حوضچه هایی جمع شده که در فصل تابستان، مناسب برای آب تنی و فرار از گرمای طاقت فرسای هوا است و بالاخره در محلی، این آب، بوسیله راه آب و تونل هایی که توسط اهالی روستاهای پایین این منطقه ایجاد شده، به داخل قنات هدایت می شود. در ارتفاع دو متری از سطح زمین، چاه ورودی قرار دارد که با کمک یک همراه، می توان به درون آن رفت و سپس از این چاه، که حدود ۸-۷ متر ارتفاع دارد و بوسیله جای دست ها و حفرات بدنه آن، بالا می رویم و به تالاری بر می خوریم. در دو طرف این تالار، دو دالان قرار دارد و هر کدام، شامل چندین اتاق می باشد. همه این ها، بوسیله بشر و در دل دیواره این دره عجیب پدید آمده است. هنوز می توان رد تیشه معماران آن را، بر در و دیوار اتاقک ها مشاهده نمود. به نظر می رسد این مکان، محل چله نشینی یکتا پرستان بوده است. کال جنی، مکانی مناسب برای سیاحت در طبیعت و تاریخ است و سکوت حاکم بر این دره و وجود خلل و فرج و حفره ها و این اتاقک ها، همگی حالتی راز آلود به آن بخشده که گمان می رود، نام گذاری دره جنی یا کال جنی بر آن از سوی مردمان محلی، بی سبب نبوده است.

حلوان، روستایی زیبا در حاشیه شرقی کویر است که یکی از مناطق مهم گردشگری طبس می باشد. یکی از جاذبه های مهم روستا، وجود نخلستان و تولید خرمای بسیار مرغوب از آن است. جاذبه دیگر روستا، بافت قدیمی روستا است که با قدم زدن در کوچه های قدیمی، می توان شکوه و عظمت معماری کویری را در آن به نظاره نشست؛ اما مهم ترین جاذبه روستای حلوان، قلعه حلوان است که روستای قدیمی را بصورت کامل در خود جای داده و یکی از بزرگ ترین و با شکوه ترین قلاع کل منطقه طبس است. این روستا، در ایام قدیم، ۱۳ برج نگهبانی داشته است که هم اکنون، ۵ برج آن سالم است. همچنین حلوان، مسیر مهم کاروان گذری بوده است.

این روستا، به دلیل وجود مزار تاریخی پیر حاجات و ییلاقی بودن منطقه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این روستا، به علت واقع شدن در دامنه کوه روضه، دارای آب و هوای مطبوع می باشد. نام پیر حاجات قبل از وفات شیخ احمد ابن اسحاق، ایراوه بوده است. موزه مردم شناسی پیر حاجات، شامل وسایل زندگی، آثار تاریخی و مکشوفات بدست آمده در تپه های باستانی روستا است و در معرض دید عموم قرار گرفته است. قبرستانی قدیمی در حوالی قلعه پیر حاجات قرار دارد که گفته می شود که متعلق به گبرها است که قبل از اسلام در پیر حاجات می زیسته اند. منطقه شکار ممنوع پیر حاجات، منطقه ای در این روستا است؛ در این منطقه، حیوانات مختلفی همچون کل و قوچ، کبک، تیهو، بلبل و پلنگ وجود دارد. روستای پیر حاجات، همچنان توانسته است سنت ها و رسومات سنتی خود را حفظ کند و هنوز به شادابی قرن ها قبل، این مراسمات برگزار می گردد.

جاده های کویری، تنها به دلیل بافت بیابانی اطرافشان زیبا نیستند. اگر در یک غروب زمستانی یا حتی پاییزی، در جاده طبس به خور و بیابانک باشید، ممکن نیست باور کنید که جاده از میان دریا نمی گذرد. بازتاب نور رنگارنگ در هر دو سوی جاده، دریایی را پیش چشمانتان ترسیم می کند که دریا نیست، اما تا آن را لمس نکنید، باور نخواهید کرد که فقط نمک، سراسر چشم اندازتان را فرا گرفته است.

روستای تاریخی بیدسکان، دارای بافت ارزشمند تاریخی و قدیمی است که همچنان، بدون تغییر باقی مانده است. مصالح به کار رفته در بناها نیز، شامل سنگ، خشت، آجر و ملاط گِل و کاهگِل است. قرار گرفتن این روستا در منطقه کوهستانی و وجود دره ها و کوه های زیبا، آب و هوای ییلاقی، وجود دره های سَرسبز و پوشیده از درختان بید و باغ های میوه، بافت تاریخی و قلعه تاریخی، آثار تاریخی، منازل قدیمی، آب انبارها و سد خاکی روستا، از جمله جاذبه های تاریخی و گردشگری منطقه است که گردشگران را در فصول گرم سال و ایام نوروز و تابستان، به خود جذب می کند. علاوه بر این، در داخل بافت سنتی این روستا، چند منزل تاریخی و زیبا، حمام، مسجد و چهار آب انبار قرار دارد. در قسمت شمالی روستا، دره زیبای بیدسکان قرار دارد که طول آن، ۴ کیلومتر است و پوشیده از درختان بیدِ سر به فلک کشیده، درختان گردو و بادام، توت و میوه است.

این غار، نخستین زیستگاه بشر در شرق ایران است که سال هاست، درب آن را با گِل مسدود کرده اند و امکان بازدید از آن، غیر ممکن شده است. دهانه غار، حدود ۲ متر است. دیواره های آن، از سنگ های توروس تشکیل شده اند که زیبایی خاصی به آن بخشیده است. انواع تیغه های سنگی که به وسیله انسان های عصر پارینه سنگی میانه تراشیده شده بودند، به دست آمده است. از بقایای اسكلت انسان های پیش از تاریخ و آثار سفالی به جا مانده، می توان نتیجه گرفت كه ۳۰ هزار سال قبل، انسان های نئاندرتال در آن سكونت داشته اند. این اثر، در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۹۵۹۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این عمارت، از جمله بناهای اعیانی است که در دوره قاجاریه ساخته شده و متعلق به شخصی، به نام مستوفی می باشد. خانه مستوفی از بزرگ ‌ترین خانه های بافت تاریخی شهر بشرویه است و از نظر تزئین و شیوه معماری در این بافت منحصر به فرد است. سبک معماری و بادگیرهای زیبا و ساباط در جانبِ شمالِ شرقی این سازه و تزیینات گچی در بخش های دیگر بنا، از ویژگی های بارز منزل مستوفی به شمار می رود. پلان کلی این عمارت، مستطیل شکل می باشد و ورودی آن، در میانه ضلع جنوبِ غربی واقع شده است. صحن حیاط، فضایی مستطیل شکل دارد که با آجرهایی مربع شکل، فرش شده است. در ضلع شرقی این عمارت، ایوانی بزرگ قرار دارد که بر فراز آن، سه بادگیر عظیم تعبیه شده است. فضای طرفین ایوان، بصورت دو اشکوبه است. در ضلع شمال شرقی منزل، که مشرف به کوچه ای کم عرض است، ساباطی به طول هجده متر ساخته شده که دیوارهای ساباط، با بیست طاق نمای ظریف تزئین شده است. مصالح به کار رفته در منزل و ساباط مستوفی، خشت خام و در قسمت هایی، آجر با ملاط گِل و گچ می باشد. مهم ترین عنصر تزئینی این خانه، كه همچون نماد شهری كویری در بشرویه، از دور به چشم می خورد، چندین بادگیر رفیع است كه هر یك، حدود شش متر از بام بنا، رفیع تر است و با گچ، تزئین شده است. دیگر عنصر بَرجسته این بنا، گنبد خانه آن است كه در سقف رفیع آن، انواع تزئینات رسمی بندی و قطار بندی وجود دارد. نقطه اوج تزئینات در این خانه، پنجره هایِ مشبكِ گچیِ گنبدِ حوض خانه آن است. این اثر، در تاریخ ۵ تیر ۱۳۸۴، با شماره ثبت ۱۱۹۲۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

خانه طاووسی، معروف به باغ خان، در اواسط دوره قاجاریه، به سبک ابنیه زیبا و خاص دوره، ساخته شده است. این بنا، دارای حیاطی مربع شکل و بزرگ است که اتاق هایی در اطراف آن ساخته شده است. این اتاق ها، دارای سَردرهای رسمی بندی شده و پایه ها و دیوارهایی آراسته با ترنج، گچ بری شده است. حوض خانه این سازه، دارای تزئینات زیبای گچ بری و رسمی بندی استادانه ای در قسمت گنبد می باشد. شاخه ای از آب قنات بشرویه، درون حوض خانه وارد شده و از آن جا، به منظور آبیاری درختان باغ، به حیاط هدایت می شده است. نور فضا، به وسیله پنجره های مشبکِ واقع بر ساقه هشت ضلعی گنبد کلاه فرنگی، تأمین می گردد. بخش های دیگر منزل، شامل اتاق های نشیمن تابستانه و زمستانه، انبار، تنورخانه و غیره می باشد که فاقد هرگونه تزئینات می باشد. مصالح به کار رفته در این بنا، خشت خام و گِل می باشد که نمای بیرونی آن، با کاهگِل و قاب بندی های گچی، تزئین شده و بعدها، خانواده ای به نام طاووسی در آن ساکن شده اند، به همین دلیل، این خانه، به خانه طاووسی نیز مشهور گردیده است.

حسینیه حاج علی اشرف، اسم خود را از بانی آن حاج علی اشرف گرفته و قدمت آن به دوره افشاریه بَر می گردد. این حسینیه در مرکز شهر قرار دارد و در گذشته به حسینیه میان ده نیز مشهور بوده است. این بنا بصورت هشت ضلعی ساخته شده و دارای دو ایوان تابستانی و زمستانی با کاربندی های زیبایی در داخل ایوان ها است؛ همچنین دور تا دور دو ایوان بنا را رواق هایی در دو طبقه فرا گرفته که طبقه بالا و پشت بام بنا در ایام محرم، مخصوص نشستن خانم ها است. در وسط حسینیه نیز، حوض آب سَرپوشیده ای وجود دارد که بصورت هشت ضلعی ساخته شده که علاوه بر تأمین آب شرب عزاداران، از سکوی آن برای تعزیه و مداحی استفاده می شود. این اثر، در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۶۱۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

ساخت قلعه فورگ، در زمان نادرشاه افشار، به وسیله میرزا بقاخان، حاکم منطقه شروع شده و پس از وی، پسرش میرزا رفیع خان، ساختمان قلعه را، در سال ۱۱۶۰ ه.ق، به اتمام رسانده است. در زمان حکومت شوکت الملک، به دستور وی، سپاهیانش به قلعه هجوم برده، حاکم آن را دستگیر کرده و قلعه را فتح می نماید. قلعه فورگ، بعد از قلعه الموت، مهم ترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می آمده و در این محل، فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش های مخصوص قرار می دادند. فضاهای داخلی قلعه، از شرق به غرب، شامل ۳ قسمت می باشد که قسمت اول، محل زندگی خدمه، انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است. قسمت دوم، محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت، که مهم ترین بخش قلعه است، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است. ساختمان قلعه، دارای ۱۸ برج مدور و مرتفع بوده است که در حال حاضر، فقط تعدادی از آن ها، باقی مانده است. در حد فاصل دو برج، کنگره هایی نیز قرار داشته که جهت دفاع و سنگر از آن استفاده می شده است. این قلعه، دارای پلان نامنظم بوده که مهم ترین عامل شکل دهنده قلعه، شکل خاص کوه و توپوگرافی آن است. این بنا، در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۷۹، با شماره ثبت ۳۴۵۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.