اَردَکان، شهری در بخش مرکزی شهرستان اردکان، استان یزد، و مرکز شهرستان اردکان می باشد. اردکان، از بزرگ ترین شهرهای استان یزد است. یکی از مهم ترین محصولات تولیدی در اردکان، پسته می باشد.
چَک چَک یا چک چکو، یکی از زیارتگاه های مهم زرتشتیان، و به نوعی کعبه آمال زرتشتیان است. این زیارتگاه، که زرتشتیان به آن، پیر سبز نیز می گویند، هر ساله، از روز ۲۴ خرداد، به مدت چهار روز، در این زیارتگاه، دور هم جمع شده و به نیایش می پردازند. گفته می شود نام چک چک یا چک چکو، از صدای قطره های آبی گرفته شده که از صخره ای می چکد و اکنون، به درون یک منبع ذخیره، هدایت می شود. هر سال، جشن مهرگان، در این زیارتگاه برگزار می شود و زرتشتیان بسیاری، در این مکان، گرد هم می آیند. نیایشگاه پیر سبز، امکانات رفاهی مانند برق، آب آشامیدنی و تعدادی اتاق دارد که برای استراحت ساخته شده که به آن ها، خیله می گویند. در داخل یکی از اتاق ها، چاهی به ژرفای بیش از ۵۰ متر وجود دارد. بنا به اعتقاد زرتشتیان، زمان حمله مسلمانان به ایران، که با سقوط پادشاه ساسانی وقت-یزدگرد-انجامید، نیک بانو، دختر شاه، از دست مسلمانان فرار کرد و به سمت اردکان آمده و در میان کوه، مخفی و ناپدید شد و این محل، به عنوان زیارتگاه زرتشتیان قرار گرفت و از محل فرو بردن عصایش، درختی سبز شد که امروزه، به درخت مقدس زرتشتیان مشهور است و تنه اش از دل سنگ بیرون آمده است.
خانه تقدیری، منزلی به جا مانده از دوران قاجار است که متعلق به یکی از تجار اردکان، به نام تقدیری می باشد که در بافت قدیم محله درب قلعه اردکان واقع است. پلان اصلی بنا، چهار طرف ساخت است. این خانه، از دو بخش اعیان نشین و نوکر نشین و تنها یک مطبخ مشترک تشکیل یافته است و دارای یک حیاط مرکزی، اتاق های سه و پنج دربی با شیشه های الوان و کوچک و تالاری در ضلع جنوبی عمارت است که به بادگیر منتهی می شود. در زیر فضای تالار، زیرزمینی قرار دارد که در خانه های سنتی اردکان متداول است. زمستانی نشین خانه تقدیری، جزو معدود زمستانی نشین های خانه های کویری است که بادگیر دارد. این اثر، در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۱۸۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
قدمت این آسیاب، به عهد قاجار بَر می گردد. این آسیاب، دارای پله های فراوان است که به عمق زمین راه دارد، جایی که در آن، قنات، با فشار و نیروی زیاد در جریان است. این اثر، با شماره ثبت ۱۱۰۷۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی افضلی، خانه ای تاجر نشین از دوران قاجار است و مانند سایر خانه های مناطق کویری، دارای عمارت چهار فصل و دارای حیاط مرکزی، تالار، بادگیر مرتفع، حوض، پایاب و اتاق های ۳ و ۵ دری با درهای مشبک است. تابستان نشین خانه، مانند دیگر خانه های ایرانی شهر، دارای ایوانی بزرگ با بادگیرهایی است که به ایوان و حوض خانه و سرداب ختم می شود. یکی از وجوه ممتاز این خانه، زمستان نشین دو طبقه آن است که به سبک معماری اوایل پهلوی، با ایوانی کوچک با ستون هایی آجری، فضایی دل نشین را می سازد. این خانه، هم اکنون، به موزه فرش اردکان تبدیل شده است. این اثر، در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳، با شماره ثبت ۱۱۶۱۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
منار جنبان خرانق، تنها منار جنبان تمام خشتی دنیا است که در ضلع شمالیِ مسجد جامع خرانق، بر پا شده است و قدمت آن، از خود مسجد بیش تر است. قدمت بنای اولیه بنای این منار جنبان، به ساسانیان می رسد. منار جنبان خرانق، ارتفاعِ ۱۵ متری از بام مسجد دارد. منار جنبان خرانق، با نوع معماری خارق العاده خود، که با زور دست به حرکت در می آید، یکی از دیدنی ترین منار جنبان های دنیا است که روی آن، هیچ کاشی کاری ای به چشم نمی خورد و پیکره آن، تمام خشتی است. این بنا، دارای سه طبقه می باشد و در قدیم، به عنوان فانوس خانه و برج دیده بانی استفاده می شده است. آن چه این اثر را متفاوت کرده است، حرکت کردن منار جنبان است که به راحتی، با دست، می توان آن را تکان داد. این اثر، با شماره ثبت ۲۴۴۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد جامع اردکان، مربوط به دوره صفوی است که بنایی خشتی و گِلی است و دارای شبستان بزرگ، ایوان رفیع و گنبدی به وسعت ۶۴ متر مربع می باشد. این مسجد، از گونه مساجد یک ایوانی دارای یک صحن است که گنبد خانه و ایوان و رواق های اطراف، بخش تابستانه آن را تشکیل می دهد. مسجد جامع اردکان، با این که تزئینات و کاشی کاری ندارد، اما مزین به یک درب ورودی با ارزش هنری است. این درب، به شکلی بسیار زیبا، با صدها قطعه چوب پنج ضلعی ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۲۳۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
کاروانسرای رباط پشت بادام، مربوط به دوره صفوی-دوره قاجار است. علت تسمیه نام پشت بادام، آن است که در اطراف این روستا، درخت های بادام کوهی وجود داشته و هنوز هم تعدادی از آن ها در کوه های اطراف رباط دیده می شود و به همین جهت، آن را پشت بادام (خلف بادام) نامیده اند. این کاروانسرا، در کنار مسجدی قرار گرفته است و بخش های هشتی آن و دیواره خارجی آن، هنوز سالم است. این اثر، در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۴۲۵، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
قدمت قلعه و برج و باروی آن، زمان ساسانیان ذکر شده است و وسعت آن، ۱/۱ هکتار می باشد. یکی از عجایب قلعه، کوچه های پیچ در پیچ و هولناک آن است که برای غافلگیر کردن دزدان و راهزنان، مورد استفاده قرار می گرفته که یکی از این کوچه ها، به کوچه گرگ معروف است. قلعه خرانق، یکی از بزرگ ترین قلعه های مسکونی-روستایی استان یزد است و همانند نمایشگاهی است که غرفه های آن، از خشت و گِل ساخته شده است. این بافت قدیمی، دارای ٨٠ خانه است که بیش تر آن، دو یا سه طبقه است و متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان، طراحی و ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳، با شماره ثبت ۱۱۵۰۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
اولین مسجد آجری شهر، یادگاری از دوران قاجاریه است که در سال ۱۲۵۰ ه.ق، با مال التجاره حاج محمد حسین حسن اشرف-تاجر اردکانی-که از تجارت در هند بدست آورده بود، بنا گردید. این بنا، مسجدی به سبک تک ایوانی و با شبستانی ستون دار و بادگیری هشت وجهی است. معمار آن، استاد حسین قاسم-از معماران مشهور اردکان-است این بنا، در تاریخ ۳۰ دی ۱۳۵۳، با شماره ثبت ۱۶۲۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این خانه قدیمی، دارای حیاط مرکزی، اتاق های سه دری، سه بادگیر، حوض و راه آب می باشد که در اواخر قاجار، بنا گردیده است. داخل حیاط خانه، سه جبهه ای می باشد که در سمت راست، سه اتاق کوچک وجود دارد. کاربری کنونی این خانه، موزه است. موزه رجال اردکان، از دیگر موزه های استان یزد می باشد که آثاری از علما و مشاهیر یزدی را در خود نگهداری می کند. این اثر، در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۹۱۱۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد زردک اردکان، مربوط به سده ۸ ه.ق تا دوره معاصر است و به گنج گِلین معروف است، چرا که در طول قرن ها، در برابر حوادث طبیعی مقاومت کرده و گنبد گِلین آن، آسیبی ندیده است. این گنبد زیبا، بر روی چهار ستون استوار می باشد و در دو طرف محراب، هفت لایه گچ دیده می شود که نشان از قدمت مسجد دارد. این اثر، در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۴۴۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
کوچه ضیایی، در بافت قدیم اردکان، از مسجد چرخاب دربند تا دربند ضیایی و خانه ضیایی یا سلطان، امتداد دارد و دارای ساباط هایی می باشد. در گذشته، دسته های عزاداری و روضه خوانی، در این محل انجام می شد و هر کس به اردکان می آمد، به این کوچه سر می زد. کوچه ضیایی، به دلیل شهرت سلطان یا ضیایی مشهور می باشد. این محل، اکنون به طرح پردیس تبدیل شده است.
سبک معماری مسجد آرد خرما، شبیه به سبک بناهای دوره صفویه است. سقف این مسجد، به روش طاق و تویزه پوشیده شده و یک چهارم از فضای آن، به نشیمن گاه، بخش سَر دَر و ورودی اختصاص دارد. نقل قول های شفاهی، حکایت از تاجری اهل شاهرود دارند که به علت مرگ شترش، مدتی در اردکان ساکن بود تا این که مردم به او پیشنهاد کردند که در محل اقامتش، مسجدی بنا کند. تاجر، که در آن زمان دست خالی بود، به اهالی می گوید که پولی برای دستمزد دادن به کارگران ندارد، اما حاضر است به جای پول، آرد و خرما تهیه کرده و مزد کارگران را با آرد و خرما بدهد. دستمزدی که بعدها، به عنوان نام مسجد، سر زبان ها می افتد و از آن زمان تا به حال، تغییری نمی کند؛ اما روایت دیگری هم از روزهای فقر مردم در اردکان شنیده می شود که مجبور بودند در آسیایی که پشت مسجد وجود داشت، هسته خرما را به آرد تبدیل کنند و روزگار بگذرانند و درست به همین دلیل، این مسجد، آرد خرما نام گرفته است.
خانه قاجاری سنایی، دارای معماری ویژه کویری است. وجه تسمیه این بنا، از نام حاج عباس سنایی، بانی و صاحب آن بوده است که در زمان قاجار، از تجار بزرگ روغن و کنجد در اردکان بوده است. از خصوصیات این بنا، می توان به دو حیاط بیرونی و اندرونی و نیز یک طویله مجزا، به همراه تزئینات چوبی، تناسبات و روابط فضایی ویژه این بنا اشاره نمود که با تکرار طاقچه ها در دو طبقه، به شکل قطاربندی به دور دیوار اتاق، سه بادگیر، دو اتاق در طرفین تالار، پنج دری، دو و سه دری، مطبخ و پایاب، زیبایی خاصی به بنا بخشیده است.
رباط شاه زاده، کاروانسرایی است که به دستور محمد ولی میرزا-فرزند فتحعلی شاه قاجار-و بر جای بنای رباط قدیم، ساخته شده است. این کاروانسرای آجری، در چهار قسمت مختلف، برای چهار فصل سال، ساخته شده است. رباط شاه زاده، از نظر معماری، بسیار با ارزش است. این رباط، در سال ۱۳۷۳ ه.خ، بطور بسیار جالبی مرمت گردیده و به عنوان مرکز تحقیقات، از آن استفاده می شود.
این برج، از برج های دوره قاجاری است. ارتفاع این برج، هشت متر و ساختمان آن، از ارتفاع سه متری شروع شده و دارای سه اتاقک است. این اثر، در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۸۴، با شماره ثبت ۱۳۰۲۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
کاروانسرای زیرو یا زیر آب، مربوط به دوره متأخر اسلامی-دوره صفوی است. سازه و حتی روپوش ها و سقف کاروانسرای زیرو، عمدتاً از قلوه سنگ ساخته شده است. این کاروانسرا، در قسمت های شمالی، جنوبی و شرقی، در میانه ضلع خود، رواقی بزرگ تر دارد، ولی از ایوان غربی، که همان ورودی است، کوتاه تر و کم عمق تر است. نوع قوس ها، با قوس های رایج در کاروانسراهای سبک اصفهانی متفاوت بوده و قوس ها، تیزه دار ولی تندتر و پای طاق ها، بلندتر و ایوان ورودی، رفیع تر ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶، با شماره ثبت ۱۹۹۰۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
دخمه های شریف آباد، مربوط به دوره پهلوی است. دخمه، محلی است که زرتشتیان، از دیر باز، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه، در آن می نهادند تا طعمه کرکس های کوه های اطراف شوند. وسط فضای میان تهی دخمه، چاهی وجود دارد که به استودان معروف است و استخوان های به جای مانده از اجساد را، داخل آن می ریختند. پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه، جارو و ضد عفونی می شد و بار دیگر، دخمه مذکور، مورد استفاده قرار می گرفت. در حقیقت، محوطه داخلی دخمه ها، مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می شد. این اثر، در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۹۲۸۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد زیرده، مربوط به سده ۱۰ است و قدیمی ترین مسجد اردکان می باشد. این اثر، در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۵۷، با شماره ثبت ۱۶۲۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مساحت این کویر، ۲۲۶۲۵ هکتار و ارتفاع این کویر از سطح دریا، ۳۶۶۵ پا می باشد. سطح این کویر را نمکزار پوشانده و در حاشیه نمکزار، نوار باریکی از خاک های رسی باد کرده دیده می شود. این کویر، دارای یکی از مهم ترین معادن اورانیوم در ایران است که در سال ۱۹۸۵ م کشف شد. در جنوب این کویر، معادن چادرملو قرار دارند که حاوی سنگ های مس، آهن و طلا می باشند.