گشتول

بابا طاهر همدانی، معروف به بابا طاهر عریان، عارف، شاعر و دو بیتی سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری قمری ایران و معاصر طغرل بیک سلجوقی بوده است. بابا، لقبی بوده که به پیروان وارسته می داده اند و عریان، به دلیل بریدن وی از تعلقات دنیوی بوده است. قدمت مقبره اصلی بابا طاهر، به دوره سلجوقیان می رسد و در قرن ششم هجری قمری، یک برج ۸ ضلعی آجری، روی قبر بابا طاهر ساخته شد. در دوران حکومت رضا خان نیز، بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. احداث بنای جدید، در سال ۱۳۴۴ ه.خ، با همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام شده است. آرامگاه بابا طاهر، در زمان خود، از جمله شاهکارهای معماری بوده که طرح اصلی آن، از معماری های قرون ۷ و ۸ ه.ق گرفته شده است. بنای اصلی آرامگاه، در مربعی به ابعادِ ۱۰ در ۱۰ است که از مجموعه منشورهایی تشکیل شده که دارای مدخل های ورودی و منفذهای نور است و با کلاف های بتونی داخلی، استحکام و دوام آن، کاملاً تأمین شده است. در محوطه داخلی آرامگاه، ۲۴ دو بیتی، بر روی ۲۴ قطعه سنگ زیبا حک شده و در قسمتِ پایینِ اطرافِ محوطه داخلیِ مزار نصب شده است. این اثر، در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۷۸۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. این شهر باستانی، تپه بیضی شکلی است که در داخل محدوده شهر فعلی همدان واقع شده است. هگمتانه یا هنگمتانه، که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه "هنگ" به معنی "جا" و "متانه" به معنی "تجمع" است. هگمتانه، پایتخت شاهنشاهی مادها و پایتخت تابستانی ایران در زمان هخامنشیان و اشکانیان بوده است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است. نتایج حفاری های تپه هگمتانه، آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آبرسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها می باشد. در فواصل بین کانال های آب رسانی، معابری به عرض ۳/۵ متری وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی مفروش بوده است. از جمله ویژگی های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده که در بین آثار باستانی به دست آمده، کم سابقه است. این اثر، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۲۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

گنبد علویان، یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام است. این گنبد، یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری قمری است که توسط خاندان علویان، ابتدا به عنوان مسجد احداث شد و سپس در دوره های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شد. علت نام گذاری این بنا به گنبد علویان، این بوده است که در گذشته های دور، دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوست داران علی (ع) و مدفون بودن دو تَن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است. بَر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل، گچ بری های بَرجسته لانه زنبوری، شامل گُل و بوته های در هم پیچیده، به شکل زیبایی خود نمایی می کند. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ٩۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

برج قربان، یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری قمری است. این بنا، مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است. درباره علت نام گذاری این بنا به برج قربان، معروف است که در جریان شورش افاغنه در اواخر دوره صفویه، فردی بنام قربان، این محل را سنگرگاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران، از اهالی محل دفاع کرده است. از این رو مسجد و بقعه، بنام او شهرت یافته است. بنا از یک برج دوازده ضلعی آجری با گنبدی هرمی شکلِ دوازده ترک آجری تشکیل شده است. طول اضلاع دوازده گانه برج از بیرون، بیش از دو متر و از درون کمی بیش از یک متر است. این بنا، فاقد هر گونه کتیبه و گچ بری و تزئینات است. این اثر، در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۵۴، با شماره ثبت ۱۰۷۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مقبره اِستِر و مُردِخای از لحاظ عبادی، جزو مهم ترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان محسوب می شود و همواره در نزد یهودیان، مقام بالایی را دارا می باشد و از دیرباز از آنان، به عنوان ناجیان و پیامبران قوم یهود یاد می شود و به عنوان یک اسطوره، توانسته اند عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در ایران، به ویژه در همدان بشمار آیند. گنبد روی آرامگاه، بَر گرفته از سبک بناهای اسلامی می باشد و مصالح ساختمانی آن، متشکل از سنگ و آجر که در دوران مغول، در زمان صدارت سعدالدوله، بر روی ساختمان قدیمی تری که متعلق به قرن سوم هجری قمری بوده، بنا شده است. نمای داخلی زیارتگاه، متشکل از مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه نشین می باشد. در وسط اطاقی مربعی شکل، به روی دو مقبره، دو صندوق منبت کاری شده نفیسی خود نمایی می کند. صندوقی که دارای قدمت بیش تری است و در ضلع جنوبی قرار گرفته، متعلق به اِستِر می باشد. صندوق دوم، که تقریباً شبیه صندوق اِستِر می باشد، متعلق به مُردِخای می باشد که توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی-یکی از منبت کاران بَرجسته-ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۲۹۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این تپه، به دلیل مشرف بودن به شهر همدان، همواره از موقعیت ویژه ای برخوردار بوده است، از جمله در گذشته، هر گاه حاکمی تغییر می کرده، در بالای آن، ساز و طبل نواخته می شده و به همین جهت، به تپه نقاره خانه نیز معرف بوده است. با توجه به قابلیت های جغرافیایی طبیعی و گردشگری این تپه، در سال های اخیر، تأسیسات تفریحی، پذیرایی و اسکان موقت مناسبی احداث شده و به مجتمع تفریحی و سیاحتی تبدیل گردیده است. در بالای تپه، استخری احداث شده و در وسط آن، رستوران زیبایی آماده پذیرایی است. از بالای این این تپه، از یک سو چشم اندازه طبیعی دره سَرسبز عباس آباد و از طرف دیگر، نمایی از شهر همدان نمایان است. در ضلع جنوب شرقی این مجتمع، آبشار مصنوعی زیبایی جریان دارد. مسجد، توقفگاه اتومبیل، زمین مخصوص بازی اسکیت و فروشگاه خوراکی و تنقلات، از دیگر تأسیسات رفاهی و تفریحی آن می باشد.

قدمت این بنا، به دوره اواخر قاجاریه می رسد که بنا، بر روایاتی، توسط شخصی به نام رابی اسحاق اورشان احداث شده است. این کلیسا، بنایی تقریباً مستطیل شکل است که با مصالح لاشه سنگ، به شیوه خشکه چین ساخته شده است. فضای داخلی کلیسا، کلاف بندی های چوبی بصورت خرپاهای هلالی شکل دارد که شیروانی سقف، بصورت شیب دار با ورقه های آهن بر روی آن استوار گردیده است. این کلاف بندی های چوبی، جزو یکی از زیباترین مشخصه های تزئین بنا در فضای داخلی کلیسا محسوب می گردد. این اثر، در تاریخ ۱۲ آبان ١٣۷۸، با شماره ثبت ۲۴۵۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این روستا، در دامنه جنوبی زاگرس مرکزی قرار گرفته و روستاهای این منطقه، به دلیل کوهستانی بودن و برخورداری از طبیعت زیبا، از مناطق بسیار بکر بشمار می روند. روستای ورکانه، به عنوان نگین گردشگری روستایی این استان شهرت یافته است و با سنگ های لاشه ای، تمام کوچه های آن را احاطه کرده است که تصاویر اروپای دوران رنسانس را یادآور می شود. "ور"، در گویش کُردی، به معنی "کنار" و "کانه"، به معنی "چشمه" است. ورکانه نیز به معنی قرار گرفتن در کنار آب و چشمه می باشد. ارتفاع این روستا از سطح دریا، ۲۲۵۰ متر است و آب و هوای آن در بهار و تابستان، معتدل و مطبوع و در زمستان، سرد است. رودخانه ارزان فرد نیز از غرب روستای ورکانه عبور می کند. هسته اولیه این روستا، به اوایل دوره صفوی مربوط می شود. چهره روستا، همیشه تمیز و بهداشتی است و همین پاکیزگی و نورهای درخشنده کوچه ها پس از غروب آفتاب، ورکانه را به یکی از زیباترین و پُرطرفدارترین روستاها در بین مردم همدان تبدیل کرده است.

مسیر چشمه ملک، راهی بسیار زیبا با طبیعتی خارق العاده، که نظر هر رهگذری را جلب می کند، از میان کوه های همدان می گذرد. این منطقه، چشم اندازی زیبا از همدان دارد که به ویژه در شب، زیبایی مبهوت کننده را خلق کرده است. چشمه ملک، از مناطق خوش آب و هوا و مفرح و در عین حال مأمنی برای کوهنوردان و علاقه مندان به طبیعت و همچنین گذراندن اوقات فراغت در کنار خانواده و دوستان می باشد.

پارک مردم یا بوستان مردم، یکی از قدیمی ترین پارک های شهر محسوب می شود. این پارک، مربوط به دوره پهلوی می باشد و نام قدیم آن، پارک لونا بود و دلیل نام گذاری آن، مجاورت آن با دانشگاه بو علی سینا می باشد که زمانی دانشگاه مشترک بین ایران و فرانسه بوده است. این پارک، حدود پانزده هکتار مساحت دارد و دارای فضاهایی برای نشستن، سرویس بهداشتی، امکانات تفریحی-رفاهی و شهر بازی می باشد.

میدان امام، که میدان مرکزی همدان می باشد، میدان تقریباً بزرگی است که امروزه به میدان امام همدان معروف است. میدان امام، مربوط به دوره پهلوی می باشد، اما با این وجود، هنوز هم موقعیت ارتباطی خود را با خیابان ها و بازار همدان حفظ نموده است. طراحی و اصول خیابان کشی یا انشعاب خیابان ها از این میدان، به نحوی است که هر چه شهر گسترده تر می گردد، باز غیر مستقیم، زیر نفوذ همین میدان مرکزی شهر است. نقشه این میدان، در سال ١۳۰۷ ه.خ، توسط معمار شهرساز آلمانی، به نام کارل فریش تهیه گردیده است و بین سال های ١۳۰٩ تا ١۳١٢ ه.خ، ساخته شده است. ساختمان های اطراف میدان، شبیه ساختمان های میدان حسن آباد تهران و به سبک باروک-سبکی که در قرن نوزده و بیست میلادی در اروپا معمول بوده-ساخته شده است. از میدان امام، شش خیابان سی متری منظم با زاویه شصت درجه، منشعب می شود. این خیابان ها، در محل اتصال به میدان امام خمینی و در دو طرف، دارای گنبدهایی با پوشش های فلزی می باشند که دوازده تابلو، به نام دوازده پیشوای دینی شیعیان، در کنار آن ها دیده می شود. چنین شهرهایی در جغرافیای شهری، شهرهای شعاعی با دوایر متحد المرکز نامیده می شود که در ایران، تنها میدان امام خمینی همدان چنین است. این اثر، در تاریخ ٢٢ تیر ١٣۷٩، با شماره ثبت ٢۷١٢، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این مسجد، از بناهای متعلق به دوره قاجاریه است و تاریخ شروع ساخت آن، در قطار بندی جلوی ایوان بزرگ، سال ١٢۵۳ ثبت شده است. این مسجد، سه درب ورودی دارد که هر سه، از زیبایی چشم نوازی بَر خوردار هستند. در دست نوشته ای که در مسجد نگهداری می شود، از آخوند ملاحسین اردستانی، به عنوان بانی یکی از شبستان ها یاد شده است. طرح مسجد، بصورت حیاط مرکزی است که سه ایوان در اطراف آن قرار گرفته که شبستان اصلی و قدیمی ترین قسمت فعلی مسجد، جبهه جنوبی آن، مربوط به دوره صفوی و قاجار است. این اثر، با شماره ثبت ۱۷۳۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این کلیسا، در سال ۱۶۷۶ م، توسط جمعی از ارامنه اصفهان و نیز مهاجران و تجار ارمنی روسیه که در همدان ساکن شدند، ساخته شده است که در محوطه تاریخی تپه باستانی هگمتانه واقع شده است. داخل کلیسا، چهار ستون مدور وجود دارد که با قوس های جناغی به یکدیگر متصل شده اند. نمای داخلی این کلیسا، آجری بوده و در نمای بیرونی، خشت نیز به کار رفته شده است و دارای طاق نماهایی با قوس هلالی برای زیبا سازی می باشد. برج ناقوس این کلیسا، به شکل مدور با بهره گیری از سبک گنبدهای رک ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۲۳۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این روستا، یکی از زیباترین نقاط گردشگری استان همدان می باشد و دارای جاده ای شیبدار و کوهستانی است. بیش تر خانه های این روستا، در تطابق با شرایط محیطی، رو به خورشید است و علاوه بر این، بافت کاملاً جذاب سراب های این منطقه، یکی از بهترین و زیباترین و پُر آب ترین سراب های استان محسوب می شوند و بسیار خوش آب و هوا می باشد. رودخانه بزرگی بنام سیمین رود، از جنوبِ شرق روستا گذر می کند که به سد اکباتان می ریزد. این روستا، در نقطه ای کوهپایه ای واقع شده و دارای بافت یکپارچه سنگی و معماری پله ای، کوچه های باریک و تنگ و یک حمام بسیار قدیمی با خزینه است. این روستا، روستایی بسیار خلوت با طبیعت بکر و دست نخورده ای می باشد و از مکان های ییلاقی بسیار خوش آب و هوا می باشد که در سال ١٣۸۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این شاعر قزوینی، در سال ۱۲۶۱ ه.خ، در قزوین متولد شد، اما در سال های آخر عمر خود به همدان رفت و برای همیشه در آن جا ماند. عارف، که باقی مانده عمر خود را در خانه ای اجاره ای در یک قلعه کوچک در دره مراد بیگ، بصورت تبعیدی و خود خواسته سکونت گزید، در روز یکشنبه، ۱ بهمن ۱۳۱۲ ه.خ، در سن ۵۴ سالگی، از دنیا رفت. آرامگاه این شاعر و ترانه سرای معروف معاصر، در محوطه آرامگاه شیخ الرییس ابو علی سینا قرار دارد.

کلیسای کاتولیک حضرت رفائیل، در سال ۱۹۵۶ م تأسیس شده و فعال می باشد و مسیحیان همدان، مراسم مذهبی خود را، روزهای یکشنبه هر هفته، بطور آزادانه به جای می آورند.

امام زاده سید مجدالدین علوی (ع)، معروف به امام زاده خضر (ع)، به فاصله ۹ پشت، به امام حسن مجتبی (ع) می رسد و بنای آرامگاه، بر روی تپه خضر واقع شده است. این تپه، از گذشته های دور، به ویژه از دوره سلجوقیان، به سبب داشتن زیارتگاه و بقعه خضر، مورد احترام بوده است. محراب امام زاده، از نظر گچ بری، از آثار نفیس هنری است و از ۴ مستطیل تو در تو، به فاصله تقریبیِ ۲۰ سانتی متر تشکیل شده و فاصله مستطیل ها با گُل های بالا رونده پیچ در پیچ، پُر شده است. مصالح به كار رفته در ساخت این بنا، آجر با ملاط ساروج است و سطوح داخلی، كاملاً با گچ، سفید كاری شده است. دلیل نام گذاری این امام زاده به امام زاده خضر، این است که گفته شده حضرت خضر (ع)، در این مکان دیده شده است.

مسجد بزرگ شریف الملک، مربوط به دوره قاجار است و مصالح بکار رفته در بنای این مسجد، شامل سنگ و آجر با ملاط خاک رس می باشد و از شکل های هندسی و آجر چینی ساده برخوردار است. مسجد بزرگ شریف الملک، دارای ۲ شبستان می باشد که شبستان نخست مسجد، دارای ۴ ستون به ارتفاع حدود ۳ متر، که ۴ قوس، طاق ها را به هم پیوسته است. بنا به روایتی، بانی این مسجد، شخصی به نام شریف الملک بوده که این، یکی از مساجد ساخت او می باشد. این اثر، در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۱۹۸۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مسجد شالبافان، مربوط به دوره قاجار است که در دهه محرم، به عنوان حسینیه استفاده می شود و در آن به سوگواری امام حسین (ع) می پردازند. این مسجد، کاملاً آجری و فاقد هر گونه تزئینات است. این اثر، در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۴۵۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مجتمع اقامتی عباس آباد، در سال ١۳٩۴ ه.خ، در تپه های عباس آباد همدان، به بهره برداری رسید و دارای ١٠ ویلا دوبلکس دو خوابه است.

مسجد حاج سرتیپ مربوط به اواخر دوره قاجار-دوره پهلوی است و در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۵۰۴۳، به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.