گشتول

ضراب خانه، از بناهای مجموعه گنج علی خان و در ضلع شمالی میدان است. این بنا، بین سال های ۱۰۰۷ الی ۱۰۳۵ ه.ق، به دستور گنج علی خان ساخته شده است. تزئینات داخلی بنا، گچ بری به شکل آجر کاذب است. بنا، گنبدی بلند دارد و در رأس آن، کلاه فرنگی قرار گرفته که بخشی از نور داخل را تأمین می کند. پلان بنا، مربعی است و چهار ایوان و چهار غرفه در اطراف دارد. قوس ها، تیزه دار و طاق نما، ضربی است. در کف بنا و در زیر نورگیر، حوض مربع شکلی قرار دارد که انعکاس نور در آن، بر زیبایی بنا می افزاید. این بنا، از سال ۱۳۷۰ ه.خ، هم زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی، به عنوان موزه سکه افتتاح شد. سکه های ادوار مختلف تاریخ، از جمله اشکانیان، ساسانیان، عرب ساسانی، اموی، عباسی، گورکانی، تیموری، آل مظفر، آل مکرم، آق قویونلو، قراقویونلو، ایلخانی، صفوی، افشار، افغان ها، زندیه، قاجار، پهلوی و همچنین اسکناس هایی از قاجار و پهلوی در آن وجود دارد.

یخدان مؤیدی، یکی از بزرگ ترین یخدان های خشت و گِلی جهان، در اواخر دوره صفویه بنا شده و نام مؤیدی از آن نظر است که قنات مشهور به قنات مؤیدی، آب آن را تأمین می نموده است. عناصر تشکیل دهنده این یخدان، مخزن، حصار، استخر و چاله یخ می باشد. پلان مخزن، دایره شکل است که گنبدی بر روی آن احداث کرده اند. حصار آن، نسبتاً بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. این اثر، در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۴۳۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

گنبد جبلیه، گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ می باشد که دست تطاول روزگار، در تخریب آن کوتاه آمده است. این گنبد هشت ضلعی، که به گنبد گبری نیز شهرت دارد، تماماً از سنگ است. قسمت بالای گنبد، از آجر ساخته شده است. این بنا، در دوره سلجوقی، به دستور محمد بن الیاس، تعمیر شده است. اطراف این بنا، جنگل کاری شده و درختان سرو و کاج آن، جنگلی با نام جنگل قائم را تشکیل داده اند که از تفرجگاه های کرمان است. این بنا، در سال ۱۳۸۸ ه.خ، به موزه سنگ تبدیل شده است. این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۲۹۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

نامش میرزا محمد تربتی و به مشتاق علی شاه ملقب بود. او از چهره های سرشناس عرفان و شعر ادب و هنر به شمار می رود. مشتاق، سیم چهارم را به سه تار افزود و سیم چهارم سه تار، از یادگارهای اوست. مشتاق، در سال ۱۲۰۶ ه.ق، به جرم آن که قرآن را با نوای سه تار می خواند، سنگ سار شد و بدن او را، در کنار مقبره میرزا حسین خان دفن کردند که اینک این مزار، در میدان مشتاقیه کرمان، معروف به گنبد مشتاقیه یا سه گنبدان، زیارتگاه اهل عرفان است. دو گنبد این بنا، دارای کاشی کاری و یکی از گنبدها نیز، آجری است که از همان زمان قاجاریه که آن را ساختند، به همین شکل بوده است.

در سال های ۷۴۱ ه.ق، هنگامی که بازار مظفری ساخته می شد، صفه عزاخانه کرمان نیز در همان زمان، به دست آل مظفر بنا شده است. این صفه، در کنار مسجد بزرگ کرمان، یعنی همان مسجد جامع مظفری، محل گِرد آمدن عاشقان سالار شهیدان است که در ایام محرم و صفر، عزاداری می کنند. سَر درب ورودی این صفه، بسیار با شکوه و بزرگ است. کاشی کاری ها و تزئینات زیبایی مثل مسجد جامع، در آن به کار رفته است. طاق های داخلی این صفه، مثل بسیاری از اماکن تاریخی دوره مظفری است و آجرها، بصورت ضربی در هم قفل شده اند. اشعار محرمی و عموماً اشعار شاعر بزرگ نهضت عاشورا، یعنی محتشم کاشانی، با خط زیبایی مزین شده است.

کاروانسرای وکیل کرمان، به فرمان محمد اسماعیل خان وکیل الملک-حاکم کرمان-آغاز شد و در نهایت، در زمان وکیل الملک ثانی و در سال ۱۲۸۷ ه.ق، ساخته و مورد استفاده کاروانیان قرار گرفت و جزو کاروانسراهای بزرگ جهان محسوب می شود. این کاروانسرا، در سمت چپ بازار بزرگ کرمان قرار داشت که در دو طبقه احداث شد و ۱۲۰ حجره را در بر می گرفت و می توان از آن، به عنوان نخستین ساختمان های چند طبقه در ایران یاد کرد. این کاروانسرا، در آن زمان، مرکز مبادلات تجاری کرمان شد و قلب اقتصادی شهر، در این مکان می زد. وجود سه درب کاروانسرا و یک بادگیر بزرگ برای تهویه هوا و در نهایت یک برج بزرگ ساعت برای اعلام زمان به مسافران، از شاخصه های برتر این مکان تاریخی بود. درب های چوبی و تزئین شده، کاشی کاری های منحصر بفرد و گچ بری های زیبا، کاروانسرای وکیل را به ویترینی از زیبایی های معماری دوره قاجار در شهر کرمان تبدیل کرده است.

قلعه اردشیر، از یادگارهای دوران پیش از ورود اسلام به ایران است که بر فراز تپه جنوبِ شرقی شهر کرمان قرار دارد و وضع طبیعی آن، باعث شده است که آن را قلعه کوه بنامند. این قلعه را، اردشیر ساسانی بنا نهاده است. دیواره های قلعه، از خشت خام ضخیم ساخته شده است. ساختمان های این قلعه، روی هم، به دو قسمت مجزا تقسیم می شوند. قسمتی که بر فراز قلعه نسبتاً مرتفع جنوبِ شرقی قرار دارد و سابقاً قلعه کوه نامیده می شد و کاملاً به علت وضعیت طبیعی، از قلعه دیگر مجزا است. قسمت دوم، بر تپه کوتاه تری قرار دارد و به قلعه دختر یا آتشکده آناهیتا موسوم است.

مجموعه ابراهیم خان، مجموعه ای از بناهای تاریخی در شهر کرمان است. این مجموعه، در ضلع شمالی مجموعه گنج علی خان و در جوار میدان گنج علی خان واقع گردیده است. بانی آن، ابراهیم خان ظهیرالدوله-حاکم کرمان در زمان فتح علی شاه قاجار-است و در سال ۱۲۳۱ ه.ق بنا شده است. مجموعه، شامل مدرسه، حمام، آب انبار و بازار است. مساحت مجموعه، قریب به ۴۵۰۰ متر مربع است. بازار ابراهیم خان، در ضلع شرقی مدرسه و حمام قرار دارد و به نام قیصریه زرگری شهرت دارد. کاربری آن از گذشته تا به امروز، حفظ شده است. از ویژگی های این بازار، فضاهای بسیار باز و ارتفاع مناسب آن است. مدرسه ابراهیم خان (ظهیر الدوله)، در داخل قیصریه، نزدیک بازار و شمال بازار قدیم و میدان گنج علی خان قرار گرفته و سال ها، محل بحث و فحص و مدرس طلاب قدیمه بوده و حجره های آن، در اطراف و چهار ضلع آن واقع است. در این مدرسه، می توان یکی از رفیع ترین بادگیرهای کرمان، که از زیباترین بادگیرهای شهر کرمان است، مشاهده کرد. حمام ابراهیم خان، در کنار مدرسه و وسط بازار واقع شده و با جزئی تغییرات، خزینه آن بسته شده و با لوله کشی مناسب از محیط بهداشتی برخوردار گردیده و هم اکنون نیز، مورد استفاده می باشد. آب انبار ابراهیم خان، در عصر خویش، یکی از آب انبارهای معتبر شهر کرمان بوده که آب بخشی از شهر قدیم کرمان را تأمین می نموده است. معماری این مجموعه، با الهام از معماری عصر صفویه بنا شده و یکی از مجموعه هایی است که کاشی خشتی هفت رنگ، عنصر تزئینی غالب در آن می باشد.

روستای ده لولو، به سبب اقلیم مساعد و طبیعت سَرسبز، از زیباترین مناطق ییلاقی به شمار می رود. رویش انواع گُل ها و گیاهان زیبا در گوشه و کنار روستا، از عوامل جذب گردشگران به سوی آن می باشد. این روستا، از روستاهای قدیمی شهرستان کرمان است و به سبب آب فراوان و چشمه های جوشان، این منطقه، به یکی از مناطق هدف گردشگری در استان کرمان تبدیل شده است. این روستا، در تابستان ها و حتی زمستان ها، میزبان میهمان های داخلی و خارجی فراوانی است و به همین دلیل در روستا، اردوگاه های تفریحی به چشم می خورد. از مهم ترین جاذبه های گردشگری روستای ده لولو، می توان به آبشار سینک در اردوگاه شهید باهنر کوهپایه، آبشار وامق آباد، آسیاب بادی فوسک، دهنه طبیعی و بکر وامق آباد و رودخانه دایمی و حواشی سَرسبز آن اشاره کرد.

بانی مدرسه ظهیر الدوله ابراهیم خان بوده که از سال ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ ه.ق، حکم رانی کرمان را داشته است. وی، داماد فتحعلی شاه قاجار بود. این مدرسه دو طبقه، متعلق به مکتب شیخیه است. پلان آن، مستطیل شکل و حجره های آن، مستطیل شکل و حجره های آن، در اطراف و چهار ضلع آن واقع است. عناصر فضایی-کارکردی مدرسه، عبارت است از حجره مدرسه، کتابخانه، مسجد، اتاق های خادم و چراغ دار و آبکش و سرویس های بهداشتی است. ساختمان آن را، شاه نشین، محراب، ایوانچه و غرفه های اطراف تشکیل می دهند. در تمامی بخش های مدرسه، عناصر تزیینی مانند گچ بری، کشته بری، مقرنس کاری و کاربندی دیده می شود. بلندترین بادگیرهای کرمان به ارتفاعِ ۱۶ متر، در این مدرسه ساخته شده است. مدرسه ابراهیم خان، امروزه نیز دایر و محل سکونت طلاب و مکان درس و بحث می باشد. این اثر، در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۵، با شماره ثبت ۵۲۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

خاک شهر کرمان، در حاشیه شرقی خود، بستر بزرگ ترین جنگل دست کاشت ایران می باشد؛ جنگلی با ۲۳۰ هکتار مساحت، که سایه یک دستش، آسایشگاه مردم دود و دم زده شهر شده است. جنگل قائم، با درختان بی شمار خود، شش دهه است که بی وقفه، این شهر را سرپا نگه داشته است. این جنگل، از مساحت ۳۰۰ هکتاری خود، ۷۰ هکتار را در طول سالیان سال از دست داده، اما هنوز هم، از اصلی ترین بخش فضای سبز شهر کرمان می باشد. این جنگل، در سال های اخیر، به ویژه از سوی مردم شهر کرمان، مورد توجه فراوان قرار گرفته است.

پارک جنگلی شهید باهنر، جزو اموال منابع طبیعی است که به اجاره شهرداری کرمان در آمده است. مساحت این پارک، ۲۵۸ هزار و ۹۰۰ متر مربع می باشد که ۳۲۶۰ متر مربع آن، به فضای سبز اختصاص داده شده است. در این پارک، گیاهان و درختان مختلفی نظیر کاج، سرو، نارون و زیتون تلخ کاشته شده که تعداد درخت ها و درختچه های آن، به بیش از ده هزار اصله می رسد.

این سرا، در سمت چپ بازار اختیاری و در غرب مدرسه گنج علی خان واقع شده و دو طبقه دارد. طبقه هم کف، شامل ۵۰ باب حجره و طبقه اول، شامل ۳۷ باب حجره می شود. کاروانسرای گلشن، مربوط به دوره قاجار است. این اثر، در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۳۸۶۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

بازار میدان قلعه مربوط به دوره قاجار است و از جمله قدیمی‌ ترین و طولانی ترین بازارهای کرمان است و طول آن نزدیک به ۴۰۰ متر می ‌باشد که در محله میدان قلعه قرار دارد. بازار میدان قلعه از خیابان امام روبروی بازار قلعه محمود شروع و به چهار سوق گنج علی خان ختم می ‌شود. به سبب نزدیکی به بازار شرقی-غربی اهمیت آن از بازار قلعه محمود بیش تر است و رونق اقتصادی بیش تری دارد. در این بازار حرفه ‌های لحاف ‌دوزی، پشتی ‌دوزی، قالی ‌فروشی، خواروبار فروشی و عطاری به چشم می ‌خورد و عناصری چون کاروانسرای هندوها، کاروانسرای حاج مهدی، کاروانسرای لحاف دوزها، دیوان خانه امام جمعه، تکیه سید رمضان و بالاخره تکیه میدان قلعه قرار دارند. این اثر، در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۳۸۵۷، به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مسجد جامع کرمان یا مسجد جامع مظفری، از جمله مساجد چهار ایوانی است که دارای سَر دَرِ رفیع صحن ایوان و شبستان است. این مسجد، در دوران حکومت امیر مبارزالدین محمد مظفر-سر سلسله آل مظفر-بنا گردیده است. ارزشمند ترین قسمت بنا، کاشی کاری معرق محراب و سَر دَرِ شرقی مسجد می باشد. این اثر، در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۱۵، با شماره ثبت ۲۷۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

بازار قلعه محمود مربوط به دوره قاجار است و اولین بخش از بازار شمالی جنوبی کرمان است که در جنوبی ‌ترین بخش آن واقع شده و به اولین بخش از این بازار، بازار دروازه ریگ آباد نیز می ‌گویند. بازار قلعه محمود از خیابان امام روبروی تکیه میدان قلعه آغاز می شود و به خیابان احمدی روبروی مسجد قائم (دروازه ریگ آباد) پایان می ‌گیرد. طول بازار قلعه محمود حدوداً 500 متر است و اکثر مغازه های آن در مقایسه با بازار شرقی-غربی سرمایه و رونق کم تری دارند. این اثر، در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۳۸۵۸، به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده ‌است.

کاروانسرای حاج مهدی مربوط به دوره قاجار است که روبروی کاروانسرای هندوها و در جوار کاروانسرای چهار سوق واقع شده ‌است. این کاروانسرا دارای دو درب است که یکی در بازار میدان قلعه و دیگری در کوچه معروف به سینما تابان واقع شده ‌است. این اثر، در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۳۸۶۱، به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مسجد جامع ملک یا مسجد امام، مربوط به دوره سلجوقیان است و بزرگ ترین مسجد کرمان و دارای شبستان های متعدد و صحن وسیعی است. مسجد، قدمتی هزار ساله دارد و هم اکنون، در بخش جنوبی ناحیه تاریخی بازار کرمان واقع است. این مسجد، ۱۰۱ متر طول و ۹۱ متر عرض دارد. سه محراب گچ بری شده زیبا نیز، از دیگر نمادهای این مسجد هستند. مسجد ملک، از نوع مساجد چهار ایوانی است. بنای این مسجد را، به ملک توران شاه منسوب می دانند. آن چه از قسمت های اصلی دوره سلجوقیان بر جا مانده، برج آجری ضلع شمالِ شرقی و سه محراب گچ بری شده است که یکی از این محراب ها، بر اثر تغییراتی که در بنا صورت گرفته، در حال حاضر، در پشت بام شبستان امام حسن قرار دارد. معروف ترین شبستان آن، شبستان امام حسن (ع) است. این اثر، در تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۴۶، با شماره ثبت ۷۶۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

بیمارستان نوریه، در سال ١۳۳۸ ه.ق و در انتهای خیابان زریسف کرمان بنا شده است و نخستین بیمارستان بومی و محلی این شهر محسوب می شود. بانی و واقف این بنا، نورالله خان، ملقب به ظهیر الممالک، نوه ابراهیم خان ظهیرالدوله است که مدتی، از سال ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ ه.ق، حاکم کرمان و منشأ خدمات و آبادانی زیادی بوده است. این اثر، با شماره ثبت ۳۶۳۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این کلیسا، در سال ۱۳۲۰ ه.خ، و به دست معمار معروف کرمانی، علی محمد راوری، در خارج از محدوده شهر کرمان ساخته شد که بعدها با پیشرفت شهر، در مرکز کرمان قرار گرفت و سرانجام در سال ۱۳۹۰ ه.خ، به وسیله لودر، با خاک یکسان گردید. این اثر، در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۷، با شماره ثبت ۲۶۲۴۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

ساختمان اولیه کتابخانه ملی فعلی (کارخانه ریسندگی خورشید)، مربوط به دوره پهلوی اول است که توسط عده ای از تجار کرمانی و یزدی، با عنوان کارخانه پشم ریسی و پنبه پاک کنی ساخته شد. تا اواخر دوره پهلوی، این فعالیت ادامه داشت که با ورود کارکنان آن به فعالیت های سیاسی، کارخانه عملاً تعطیل و به یک ساختمان خالی تبدیل شد. در سال ۱۳۶۸ ه.خ، این ساختمان، از وجود دستگاه ها خالی و بازسازی شد و مدتی با نام مرکز کرمان شناسی، شروع به فعالیت کرد و دو سال بعد، هم زمان با کنگره جهانی خواجوی کرمانی، با همکاری سازمان میراث فرهنگی، به کتابخانه ملی تبدیل شد. این اثر، در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۴۱۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.