گشتول

روستای توریور در جنوب غربی شهر سنندج و در دهستان ژاورود شرقی قرار دارد. چهار طرف این روستا را کوه های پیر و صخره های نسبتاً جوان در بر گرفته است و آب هوای معتدل کوهستانی دارد. به دلیل اختلاف ارتفاع در قسمت های مختلف روستا اختلاف دمای زیادی وجود دارد بطوری که در وسط های خرداد ماه توت فرنگی زمین های پایان روستا رو به اتمام است ولی در زمین های که در ارتفاعات وجود دارند توت فرنگی تازه شکوفه می زند. مردم روستا از زمین هموار بی بهره هستند و اکثر زمین ها دارای مساحت کم تر از یک هکتار هستند. مردم روستایی توریور دو ماه آخر فصل بهار و سه ماه تابستان و اول پاییز در خانه باغ مسکونی هستند. خانه باغ هایشان دارای امکانات بیش تر نسبت به خانه خود روستا است. از میوه های این روستا می توان به توت فرنگی اشاره کرد که به سراسر ایران نیز ارسال می شود. زبان مردم روستا کردی اردلانی است و مذهب آن ها سنی شافعی است.

این حمام، در ضلع شرقی راسته بازار سنندج قرار دارد. تاریخ ساخت آن، دقیقاً مشخص نیست و احتمالاً به دوره قاجاریه تعلق دارد. حمام، دارای فضاهای مختلفی است که در بیشتر حمام های استان نیز دیده می شود. آب لازم برای این حمام، از آب جاری قنات های شهر تأمین می شود. ارتفاع سقف این حمام، نسبتاً بلند است و ستون های چهار گوش سنگی، آب نما، حجره ها، رخت کن، گرم خانه، خلوتی ها، سرویس و خزینه آن، تابع اسلوب حمام سازی ایرانی در دوره صفوی است.

حمام شیشه، بر خلاف اسم جذابش، شیشه ای نیست. حمامی است که مثل تمام حمام های دیگر تاریخی، از سنگ و گچ و ملاط ساخته شده است. با این حال، به کار رفتن شیشه های رنگی زیبا در این حمام، آن را به این نام معروف کرده است. در حمام شیشه، ورودی، هشتی، بینه، سربینه و حمام گرم را می بینید که در حمام گرم، ستون های سنگی زیبایی تعبیه شده است. چیزی که این حمام را از هم ردیفانش متمایز می کند، طراحی زیبای سکوها و آب نمای گرم و سرد و خزینه است. در این بنا، چیزی که خیلی به چشم می آید، سادگی و خلوتی بنا است. این حمام تاریخی، در سال ١۳۸۳ ه.خ، بصورت کامل مرمت شد و قرار شد که به عنوان یکی از آثار تاریخی، مورد بازدید گردشگران و به عنوان موزه دائمی عکس کردستان قرار گیرد، ولی تنها یک سال بعد از مرمت، درب حمام شیشه بسته شد. عبور کانال فاضلاب شهر سنندج از نزدیکی آن، باعث شده تا آب به دیوارهای آن نفوذ پیدا کرده و هر روز بخشی از دیوارهای حمام تاریخی شیشه، از بین برود. این اثر، با شماره ثبت ۲۸۳۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این بنا، در ضلع غربی خیابان نمکی و در محله قدیمی آغه زمان-که محله ای مسیحی نشین است-قرار دارد. اواخر صفویه، در زمان حکومت شاه عباس دوم، هنگامی که ارامنه توسط دولت عثمانی به ایران تبعید شدند، گروهی از آن ها، در شهر سنندج ساکن شدند و در آن زمان، والیان اردلان، برای مسیحیان تبعیدی، این کلیسا را بنا نهادند. شیوه ساخت و نوع معماری کلیسای سنندج، تحت تأثیر معماری سبک اصفهانی است و تلفیقی از نما سازی سبک بومی، مانند طاق نما و ستون های آجری در آن به کار رفته که به فرم مشعل در بخش فوقانی، بصورت سه ترکی، آجر کاری شده است. خطوط عمودی در نمای بیرونی ساختمان، تأکید بر ارتفاع کلیسا است. این کلیسا، دارای قناتی فعال است و آب نمای زیبایی نیز، در داخل حیاط آن در ضلع جنوبی دیده می شود.

آصف دیوان، میرزا علی نقی کردستانی (متوفی ۱۳۱۶ ه.خ)، پسر میرزا رضای وزیری کردستانی، سیاست پیشه روزگار قاجاری بود. عمارت آصف، که با نام خانه کُرد در سنندج معروف است، به عنوان نمادی از هؤیت فرهنگی اقوام کُرد و گنجینه مردم شناسی مردم کُرد، از با ارزش ترین آثار فرهنگی و تاریخی کردستان است. عمارت آصف، امروز در بر گیرنده بخشی از پروژه فرهنگی خانه کُرد، شامل فضاها و غرفه های نمایشی موزه است که یکی از قدیمی ترین بناهای شهر سنندج محسوب می شود. این عمارت، توسط آصف اعظم-میرزا علی نقی خان لشکر نویس-در دوره صفویه احداث شد. موزه مردم شناسی مناطق کُرد نشین یا خانه کُرد، بزرگ ترین موزه مردم شناسی مربوط به یک قوم در ایران است. مرحله نخست پروژه خانه کُرد که عمارت آصف را به خود اختصاص داده، شامل نگارخانه و حیاط ورودی، حمام، غرفه های زندگی شهری، مکتب خانه، قلاب بافی، زیور آلات، بخش کشاورزی، مشاغل و فنون، بخش اسناد و عکس های تاریخی، اتاق خان، بخش پوشاک، غرفه شکار، غرفه صنایع دستی، غرفه بخش مطبخ زندگی روستایی، کتابخانه و مرکز اسناد است. مجموعه عمارت آصف، که حدود چهار هزار متر مربع عرصه و اعیانی دارد، در زمره خانه های اعیانی مسکونیِ مورد توجه در معماری مسکن است. آب مورد نیاز مجموعه عمارت آصف، از یک رشته قنات، که از غرب سنندج توسط تنبوشه های سفالی و لوله های فلزی جدید جاری است، تأمین می شود. این اثر، در سال ۱۳۷۵، با شماره ثبت ۱۸۲۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

قلعه حسن آباد، در جنوب روستایی به همین نام واقع شده است. درسال ۷۴۶ ه.ق، امیر حسن خان اردلان، بر بلندای کوهی در جنوب روستا، قلعه مستحکمی برای مرکز حکومت خود بنا کرد. در اوایل قرن دهم هجری قمری، هلوخان اردلان-والی وقت کردستان-آن جا را مقر حکومت قرار داد. احتمالاً آبادی و قلعه حسن آباد، قبل از تأسیس شهر سنه دژ (سنندج)، مرکز ولایت کردستان بود و از سال ۱۰۴۶ ه.ق، پس از انهدام قلعه حسن آباد، سنندج، مرکز ولایت کردستان گردید. این قلعه، از نوع قلعه های کوهستانی است که دارای دیوارهای بلند سنگی در شیب کوه و برج هایی در امتداد دیوارها است. ساختمان های اداری و نظامی اصلی داخل قلعه، در بلندترین نقطه کوه در ارتفاعِ ۴۰۰ متر، بنا شده است که عمدتاً دارای معماری آجری است. این اثر، در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳، با شماره ثبت ۱۱۷۵۸، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

ساختمان مجتهدی، که امروزه در ضلع شرقی بلوار کردستان قرار دارد، قبلاً در کنار رودخانه و در بافت قدیمی قطارچیان-از خیابان های اصلی شهر سنندج- در دوره قاجار ساخته شده است. این بنا، یک حیاط مرکزی در ضلع شمالی دارد و بخش های اعیانی آن، دو طبقه است که بر روی سکویی بلند و مرتفع و مشرف به بلوار، ایجاد شده است. سکوی آن، با مصالح بومی و از سنگ های لاشه ای ساخته شده است. ساختمان، دارای یک سالن اصلی با اروسی بسیار زیبا است و در طرفین آن، اتاق هایی در دو طبقه تعبیه شده است. در دو طرف تالار اصلی، اتاق ها و راه پله هایی بصورت قرینه ساخته شده که یکی از آن ها، برای عبور زنان و دیگری، برای مردان بوده است.

ساختمان، در دو طبقه، با کاربری مسکونی ساخته شده و دارای دو بخش است. نوع معماری این بنا، با معماری دیگر بناهای قدیمی مسکونی متفاوت است و در آن، حیاط در مقابل ساختمان ساخته شده است. در طبقه همکف، یک اتاق سه دری بزرگ که در طرفین آن، دو راهرو با پله تعبیه شده، وجود دارد و در طبقه بالا، دو اتاق گوشوار، یک سالن بزرگ با اروسی زیبا، گچ بری ها و قاب بندی های زیبا ساخته شده است. تزیینات عمده این ساختمان، شامل حجاری، درها، اروسی ها و آجر خفته و راسته و به ویژه اروسی سازی آن است که از ویژگی های بارز بنا محسوب می شود.

این بنای ارزشمند، در دوران قاجاریه، نزدیک مرکز دارالحکومه کردستان ساخته شد. عمارت، دارای حیاط مرکزی است. در ضلع شمالی حیاط وسیع، بنای ایوانی با شکوه با ستون های آجری قرار دارد که در دو طرف آن، فضاهای مختلف در دو طبقه ساخته شده است. به طور کلی، این عمارت، دارای تزیینات ویژه ای است که در نوع خود، شایان توجه است؛ به عنوان نمونه، در تزیین سنگ های به کار رفته در ازاره بنا، از طرح های ترنج و نقوش حیوانی استفاده شده است. عظمت معماری ایرانی در این بنا، با ایجاد یک ایوان ستون دار که رو به جنوب و حیاط دارد، به خوبی قابل مشاهده است. این ستون ها، دارای روکش آجری زیبایی هستند که در نوع خود، حایز اهمیت است.

این بنا، مربوط به مرحوم سرهنگ آزموده اردلان بوده و دارای بخش های مختلفی است؛ سَر دَرِ ورودی، به فرم نیم هشتی و سکوهای قرینه سنگی با قوس های متداخل نیم دایره آجری و گره چینی است. حیاط چهار ضلعی مرکزی ساختمان، با آب نما و باغچه، یاد آور معماری درون گرای ایرانی است. فضاهای دیگر، شامل سه دری ها، دو دری و پنج دری ها، تالار، اُرُسی زیبا و بدیع در هر یک از مدخل های ورودی فضاها، بسیار حساب شده و زیبا است. تمام فضا، در پیرامون حیاط مرکزی و در دو طبقه ساخته شده است. تزیینات آن، ترکیبی از اُرُسی، گچ بری رنگی، حجاری روی سنگ، آجر کاری بصورت خفته و راسته و استفاده از نرده های فلزی است. این بنای قدیمی که مالک اولیه آن، فردی از خانواده اردلان بود، اکنون، در تملک میراث فرهنگی استان کردستان قرار دارد. این اثر، با شماره ثبت ۵۰۸۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

عمارت خسرو آباد، شاخص ترین بنای استان کردستان است که به عنوان مقر حکومت والیان اردلان، به ویژه خسرو خان اردلان، مورد استفاده قرار می گرفت. این بنای تاریخی، به سال ۱۲۲۳ ه.ق، توسط امان الله خان اردلان-والی و حاکم شهیر کردستان-در مساحت ۶۰۰۰ متر مربع، ساخته شده است. مجموعه عمارت و باغ خسرو آباد، افزون بر دو بخش اصلی، یعنی قصر سلطنتی با ورودی ستون دار، باغ خسرو آباد نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این کاخ، بیش تر به عنوان محل تشریفات و استقبال از شاهان و محل اقامت والیان اردلان، مورد استفاده قرار می گرفت، بطوری که مراسم عروسی با شکوه حُسن جهان خانم، تنها دختر فتحعلی شاه قاجار با خسرو خان، پسر امان الله خان، در سال ۱۲۳۲ ه.ق، در این کاخ صورت پذیرفت. تزئینات معماری این بنا، شامل گچ بری، آجر کاری، اروسی های زیبا است و همچنین حوض بسیار بزرگ صلیبی شکلی نیز در وسط این مجموعه، بر زیبایی آن افزوده است که در نوع خود بی نظیر است. آب این مجموعه، جاری و شرب و از مجموعه قنات های تعبیه شده در روی کوه آبیدر نشأت می گیرد. از دیگر بخش های قابل توجه کاخ خسرو آباد، وجود حوض و فواره با آب جاری در طبقه سوم قصر می باشد. این اثر، با شماره ثبت ۱۴۹۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

روستای نوره، از روستاهای کوهستانی استان کردستان می باشد که تابستان آن، ملایم و مطبوع و زمستان های آن، سرد است. رودخانه نوره، از غرب روستا می گذرد و به این روستا، شادابی و طراوت بسیار عطا می کند. این روستا، زادگاه آیت الله مردوخ کردستانی، متفکر، فیلسوف، سیاست مدار، شاعر، و روزنامه نگاری روشن فکر است که در سراسر کردستان، شهرت و آوازه ای فراوان داشت. روستای نوره، روستایی بسیار زیبا با بافت مسکونی متراکم می باشد. این روستا، در دره و بر روی شیب قرار دارد. از جاذبه های گردشگری این روستا، می توان به عمارت و مقبره آیت الله محمد مردوخ کردستانی اشاره کرد. روستای نوره، به دلیل وجود باغ های سَرسبز و خرم، بسیار شهرت دارد که در بهار و تابستان، هوای دل پذیر و مطبوع و وجود طبیعت سبز و شاداب و کوه های بلند، زیبایی آن دو چندان می شود.

بر دامنه تپه ماهورهای غرب کوه آبیدر، عمارتی وجود دارد که متعلق به یکی از مفاخر کُردستان است. این اثر، که به لحاظ معماریِ قلعه ای شکل آن، قابل توجه است، در جنوب روستا واقع شده و چشم انداز زیبایی دارد. عمارت، بصورتی ساخته شده که به تمام مناطق اطراف اشراف دارد. مساحت این بنا، حدود ششصد متر می باشد و با استفاده از مصالح بومی، در دو طبقه ساخته شده است. در گوشه های شمالی و جنوبی آن، برج های دیده بانی مشاهده می شود. طراحی این ساختمان، ایده خود آیت الله مردوخ است و توسط استادان فن معماری، استاد "عنایت الله" و استاد "علی محمد بنا"، در سال ١۳۲۲ ه.خ، ساخته شده است. مقبره آیت الله مردوخ نیز، در همین عمارت واقع می باشد.

کوه سراج الدین، با ۲۸۳۶ متر ارتفاع، در جنوبِ شرقی سنندج و جنوب شرقی روستای نران واقع شده است. این کوه، یکی از جاذبه های توریستی استان کردستان می باشد. این منطقه، دارای آب و هوای معتدل کوهستانی و بسیار سَرسبز و خرم است. در فصل بهار، گُل های رنگارنگ در آن جا می رویند و همچنین دارای پوشش گیاهی به ویژه گیاهان دارویی می باشد. در قله کوه، مقبره ای وجود دارد که عموم مردم، معتقدند متعلق به سلطان سراج الدین است. عده ای می گویند که این قبر، متعلق به یکی از اصحاب پیامبر می باشد و یا عده ای هم می گویند که این قبر، متعلق به یکی از پادشاهان یا حاکمان منطقه می باشد که گویا به خاطر قیام مردم، به این کوه متواری گردیده و در این مکان، به دست چوپانی کشته می شود، هنوز هم معلوم نیست که کدام یک از این افسانه ها، واقعیت دارد. زیبایی دیگر قله، این است که شکل کوه، همانند کوهان شتر است.

آبیدَر، نام کوهی مشرف به شهر سنندج، با ارتفاعی حدود ۲۳۵۰ متر است. کوه آبیدر، به عنوان یکی از تفرجگاه های اصلی مردم شهر سنندج به شمار می رود. برخی از مکان های گردشگری مشهور آن، عبارتند از کانی شفا، ماماتکه، گویزه کویر، خضر زنده (خیر زنه)، تاقه دار، امیریه، هفت آسیاب، بان شلانه، کچک (سنگ) قرآن، کانی کچک و قله آبیدر، که پناهگاهی هم برای کوهنوردان در آن جا ساخته شده است. آن چه مورد محبوبیت این کوه شده است، نزدیکی آن به شهر سنندج، بلند بودن آن نسبت به تپه های اطراف و از همه مهم تر، وجود چشمه های زیر زمینی فراوان آن می باشد. در واقع واژه آبیدر (آبدره)، به معنی دره ای است که از آن، آب فراوان تراوش می کند. آبیدر، از دو کوه به نام های آبیدر بزرگ و آبیدر کوچک تشکیل یافته است. ارتفاع آبیدر بزرگ، ۲۵۵۰ متر از سطح دریا است، در حالی که ارتفاع آبیدر کوچک، در حدود ۲۳۵۰ متر از سطح دریا می باشد.

در دامنه کوه آبیدر، پارک جنگلی بسیار زیبایی احداث شده که سالانه، تعداد زیادی از گردشگران را به سمت خود می کشاند و مکان هایی برای کمپینگ مسافرین نیز در آن در نظر گرفته اند؛ علاوه بر این امکانات، سینمای صحرایی و رو باز این مجموعه، که بزرگ ترین سینما صحرایی جهان به شمار می رود، هم از دیگر امکانات این مجموعه، به همراه رستوران ها و کافی شاپ های متنوع که در قسمت های مختلف این پارک تعبیه شده اند، می باشد. آبیدر، با پرده ای در ابعاد ١۲×۲۵ متر، با گنجایش ١۰ هزار نفر، بزرگ ترین سینمای رو باز جهان محسوب می شود.

عمارت مشیر دیوان، از بناهای مشهور دوره قاجاری است و مجموعه ای از فضاهای متعدد است. این ساختمان، با شیوه و اسلوب معماری ایران، به ویژه محوطه یک ایوانی، توسط میرزا یوسف مشیر دیوان، دیوان مشاور و جانشین حاکم منطقه-میرزا رضای وزیر کردستانی-ساخته شد. این عمارت، که سالیانی چند محل استانداری کردستان بود، هفت حیاط دارد که هر یک از آن ها، دارای آب نمایی جداگانه، با طرح متفاوت و در عین حال، مرتبط با دیگر آب نماها است و شامل بخش های خصوصی، عمومی، تشریفاتی، خدماتی و بهداشتی است. در بخش اصلی ساختمان، ایوان ستون دار، تالار، حیاط و آب نما قرار گرفته و درب و پنجره های آن، از تلفیق گره چینی چوب و شیشه رنگی، اتاق ها را زینت داده است. سَر دَرِ ورودی بنا، با محوطه نیم هشتی و تزیینات آجری، سقف شیروانی، تالار تشریفات و ایوان ستون دار جلوی آن با طرح کلاه فرنگی، گچ بری و مقرنس های گچی و اُرُسی هایی با طرح های اسلیمی، از جمله خصوصیات بارز این بنا است. حجاری روی سنگ ازاره و ستون هایی با تزیینات گچ بری طنابی و مقرنس کاری، از جمله تزیینات بسیار شاخص عمارت است. محوطه عمارت و طراحی و ساخت تمام بخش های آن در یک زمان، با رعایت تمامی اصول معماری ایرانی، ویژگی منحصر بفردی به عمارت مشیر دیوان بخشیده است و دروازه ورودی عمارت، بطور خاصی جذاب می باشد. حمام عمارت نیز، به لحاظ ارزش معماری، از بخش های قابل توجه بنا به شمار می آید که در حیاط اندرونی آن واقع شده است. این حمام نیز، مانند سایر حمام های قدیمی، از بخش های سربینه، خلوتی و خزینه تشکیل شده است. تزئینات آهک بُری با نقوش گیاهی و حیوانی، زیبایی آن را دو چندان کرده است.

تاریخ ساخت بنا، متعلق به اوایل دوره قاجاریه و تقریباً در اوان شکل گیری بافت شهری سنندج می باشد. پس از عبور از سر درب ساده بنا، وارد حیاط مستطیل شکل با کف فرش موزاییکی می شوید که طاق نماهای زیبای دیوارهای اطراف آن، حوض و چند عدد درخت بزرگ داخل آن، جلوه و تقدس خاصی به بنا بخشیده است. پس از عبور از حیاط، وارد قسمت اصلی بنا و به عبارتی تنها فضای اعیانی آن می شوید که شبستانی با ۱۶ ستون چوبی با حداکثر ارتفاع ۳ متر و سقف مسطح چوبی می باشد که به دلایل مختلف عقیدتی و آداب نیایش مذهبی، بوسیله یک درب پنجره چوبی داخلی، به دو قسمت تقسیم شده است. از عناصر جالب توجه داخلی، می توان به نوع ردیف طاقچه های نواری دیوار شبستان اشاره کرد که با نمایی از قوس جناغی تند، جلوه گر فضای داخلی می شود. از تزیینات بنا، می توان به نوع سَرستون های چوبی و تابلوهای تعبیه شده در قاب گچ بری های داخلی شبستان اشاره کرد که نوع خط تابلوها، عبری و در جای جای دیوارها و اطراف محراب، جلوه پردازی می کند و نوع سَرستون ها، معمول و بومی محل می باشد و مشابه بسیاری از سَرستون های مساجد منطقه می باشد. از خصوصیات بارز بنا، دو قسمته بودن محراب آن می باشد که طبق بررسی های به عمل آمده، قسمت جلو به قرار دادن جا نمازها و کتاب های مقدس و قسمت پشتی آن، به محل دعا کردن و نیایش اختصاص یافته است. این اثر، با شماره ثبت ۲۶۹۷۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این باغ، در مرکز شهر سنندج قرار دارد و قبلاً حیاط چاپارخانه اداره پست قدیم، در دوره قاجاری بوده است. درختان سپیدار کهن سال و بسیار بزرگی درون آن قرار دارد که فضای دیدنی و قدیمیِ با حالی ایجاد کرده است.

گفته شده این بانو، خواهر امام رضا (ع) است. ساختمان این امام زاده، بصورت مجموعه ای شامل مسجد، مقبره، دو حیاط با فضاهای مجاور، آرامگاه مشایخ و بزرگان سنندج و منزل شهبازی ها، متعلق به دوران قاجار است و همچنین قسمت هایی از آن، متعلق به دوران پهلوی است. ساختمان و مقابر مشایخ، با تزئینات آجر كاری، گچ بری های زیبا و نقوش گُل و گیاه، با كار استادان و هنرمندان بزرگ كردستان است و از مهم ترین ویژگی های این بنا به شمار می رود.

این عمارت، در ضلع شمالی بلوار نمکی شهر سنندج واقع شده و زمان ساخت آن، به دوران حکومت رضا شاه بر می گردد. بنا، داری یک حیاط چهار گوش کوچک است و ساختمان آن، در چهار طبقه، با نمای جنوبی و تزیینات آجر تراش بسیار زیبا و پرکار در قسمت نمای اصلی، ساخته شده است. عمارت احمد زاده، نسبت به سایر بناهای مسکونی استان، از شیوه اجرایی و تزیینات منحصر بفردی برخوردار و نوع معماری آن، برون گرا است. از این رو با وجود یک حیاط در ضلع جنوبی، می توان گفت سبک معماری کردستانی، که ویژگی بارز آن، ایوان های ستون دار است، در این عمارت به بهترین وجه رعایت شده است. این اثر، در تاریخ ۱۶ آبان ۱۳۷۹، با شماره ثبت ۲۸۳۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.