گشتول

تفریحگاه ساحلی دز، که علی کله نیز نامیده می شود، یکی از تفریحگاه های ساحلی شهرستان دزفول است. این محل، یکی از پارک های ساحلی پُر طرفدار خوزستان است که هر ساله و بخصوص در فصل های بهار و تابستان، جمعیت زیادی را از شهرها و استان های مجاور، به سوی خود جذب می کند. این تفریحگاه، در پایین دست سد تنظیمی دز و شمال شهر دزفول واقع شده و یکی از پُر طرفدارترین مراکز تفریحی شمال خوزستان به شمار می رود. برای آسایش و راحتی گردشگران در این مجموعه و در کنار ساحل دز، صفه هایی سَر پوشیده ساخته است.

پُل قدیم دزفول، مهم ترین اثر تاریخی دزفول، یکی از قدیمی ترین پُل های استوار جهان است. این پُل، که دو منطقه شرقی و غربی دزفول را به هم وصل می سازد، در حقیقت، یکی از راه های رابط منطقه جندی شاپور و سرزمین بین النهرین بوده که به دستور شاپور اول، پس از پیروزی بر والرین و با بکار گیری اسرای رومی، در سال ۲۶۰ م، ساخته شده است و به همین دلیل، این پُل، به پل رومی نیز مشهور است. این پُل، دارای ۱۴ دهانه است و آب رودخانه دز، از زیر آن عبور می کند. پُل قدیم دزفول، از سنگ ساروج و آهک بنا شده و در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی، صفویان و پهلوی، باز سازی شده است. ساختمان این پُل، متشکل از بافت معماری متعلق به سه دوره تاریخی است. بخش هایی از پایه های پُل، مربوط به دوره ساسانی و بخش طاق دیسی پُل، مربوط به دوره صفویه و از نمونه های طاق های دوره اسلامی است و سرآن جام، بخش عرشه پُل، که از مصالح جدیدی همچون سیمان و فلز ساخته شده است، مربوط به دوره رضا شاه پهلوی است. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۸۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

گذر تاریخی معزی، در وسط بافت تاریخی و کنار خیابان شریعتی و پُل جدید این شهر، یکی از گذرهایی است که در سال های اخیر، احیا شده است. این فضای زیبا، از ترکیب آجر و درختان سبز کنار (سدر)، ایجاد شده و حس دل نشینی را برای عابران فراهم می آورد. وجود رواق ها، ساباط گوشه دزفولی، بقعه آیت الله معزی، کف پوش زیبای سنتی، خانه تاریخی شایگان و منظره رود دز و پارک های ساحلی، این گذر محله قلعه را، به یکی از زیباترین قسمت های بافت تاریخی دزفول، مبدل ساخته است.

خانه فیروزی، که قدمت آن به دوره قاجار می رسد، در بلندترین نقطه بافت تاریخی، مشرف به رودخانه دز، قرار دارد. یکی از ویژگی های ممتاز این خانه، تنوع آجر کاری های آن می باشد که بیش از ۲۵ نوع آجر کاری در تزئینات نمای آن، به کار رفته است. این خانه، در دو طبقه، که هر کدام نیز از حجره های متعددی تشکیل شده است، ساخته شده و یکی از بناهای بسیار ارزشمند است. این اثر، در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۷۹۱۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این ساباط، دارای ارتفاعی حدود ۶/۳۰ متر و عرض ۲/۵ متر است که ورودی بنا، در جهت شرق و خروجی آن، در جهت غرب ساخته شده است. ساباط عزیزپور، در دو طبقه بنا شده و قدمت آن، به دوران قاجاریه می رسد. سبک آجر کاری ساباط در طبقه فوقانی، دارای آرایه های آجری نفیسی به سبک کلیدی است و دارای کاربری مسکونی می باشد.

این خانه زیبا، با معماری سنتی و با داشتن طرح و نمای آجری زیبا، به شیوه تک ایوانی، در دوره قاجاریه، ساخته شده است و در مالکیت شخصی خاندان آقا سید شمس الدین می باشد. خانه سید صدر، به تازگی با همت ایشان، برای بازدید عموم، بازسازی و بهسازی شده است. این خانه، با وجود گذشت سالیان زیاد از احداث آن، فضای تاریخی خود را کاملاً حفظ کرده و دارای شبستان، شوادان و اتاق های با کاربری های متفاوت است. حوض زیبای خانه، بر روی ایوان ساخته شده و بر صفای آن، افزوده است. این اثر، در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶، با شماره ثبت ۲۰۱۳۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

خانه قلمبر، از آثار دوران قاجاریه است و متعلق به خاندان قلمبر است. این خانه، که به چهار بخش تقسیم می شود، دارای ۴ راهروی بزرگ است. کف پوش این خانه، از سنگ مرمر است و همچنین سقف های آن، با شیشه های رنگی، تزئین شده است. این اثر، در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۷۹۲۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

این آسیاب ها، دارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی، لُوینه می گفتند. تعداد آسیاب ها در دوره‌ صفویه، حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بود که بخشی از آن ها، در اثر سیلاب های فصلی، تخریب شدند. آسیاب های آبی دزفول، در بخش های مختلف رودخانه دز قرار دارند. پیشینه تاریخی آسیاب های آبی دزفول، در ارتباط با پُل قدیم بوده که به دوره ساسانیان باز می گردد، اما عمده آثار موجود از آسیاب ها، که در سه بخش از رودخانه موجود است، به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه باز می گردد. این سازه ها، از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملاط ساروج ساخته شده اند. شکل معماری آسیاب ها، بَرگرفته از سبک معماری بومیِ شهرستان دزفول بوده و بصورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط هستند. نحوه کنار هم قرارگیری آسیاب ها، به شکلی است که در گذشته، حالت سد مانند داشته تا آب را به جای مورد نظر هدایت کنند. این سیستم، سیستم پیشرفته ساسانی بوده است که قسمت اول رودخانه را قطع می کند. این سازه ها، پُل بند یا دَمبِرِج نام دارند. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب ها تا کف رودخانه، حدود چهار متر است و حالت تقارن دارند. هر آسیاب، پنج نفر کارگر داشته که مسئولیت های مختلفی شامل مسئول گندم آوردن با قاطر، مسئول آوردن گندم ها تا سنگ آسیاب، مسئول سنگ آسیاب و مسئول جمع آوری آرد داشته اند. هم چنین یک نفر در شب ها، مسئول آسیاب بوده است. آسیاب ها، با نمای کشتی مانند ساخته شده اند؛ این نوع معماری، برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است. در زمینه استفاده بهتر، از طریق محوطه سازی و ایجاد سفره خانه سنتی در کنار این سازه ها و بازسازی و راه اندازی چرخ یکی از آسیاب ها، این مجموعه، لقبِ موزه آب به خود گرفته که استقبال خوبی از آن صورت گرفته است. این اثر، با شماره ثبت ۳۹۸۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

ساخت این مسجد، که به سبک معماری دوره ساسانی است، بین قرن های سوم و چهارم هجری قمری، صورت گرفته است. این مسجد، در سده ۷ و ۱۲ ه.ق، بازسازی شده و ایوان شرقی آن، از بناهای دوران صفویه است که در سال ۱۱۱۰ ه.ق، بنا شده است و سَر دَر و گلدسته های آن، از قرن ۱۲ ه.ق است و در ساختن این بنا، از شیوه معماری کاخ ایوان کرخه، استفاده شده است. بنای مسجد، در یک طبقه ساخته شده و دارای صحنی بزرگ است. کالبد اصلی بنا، در جبهه جنوبی آن، که هسته اولیه مسجد است، سنگی می باشد. دیوارهای مسجد، بسیار قطور و شبستان آن، ایستادگی خود را از ۲۰ ستون سنگی می گیرد که در وسط شبستان مسجد قرار داشته و جای شمعدان، در آن تعبیه شده است. مصالح به کار رفته در دیوارها، عمدتاً آجر و در ستون ها، سنگ های چهار تراش است و از ملاط ماسه و آهک، جهت ساخت دیوارها و ستون های باربر، استفاده شده است. از دیگر بخش های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق، با مساحت ۲۰۰ متر مربع است که دارای ۲۵ پله و اتاق های کوچکی در وسط پلکان است که درب نداشته و در اصلاح، به آن ها، کت گفته می شود. برای تهویه هوای شوادان مسجد، دو روزنه وجود دارد که از ویژگی های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم دزفول می باشد که در دزفولی، آن ها را دریزه می نامند. درب ورودی شوادان مسجد، در صحن اصلی آن قرار داشته و از قدیم، برای استراحت نمازگزاران در تابستان های گرم خوزستان، مورد استفاده قرار می گرفته است. این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۲۸۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

روستای لیوس، علاوه بر بافت زیباى تاریخى خانه ها، داراى جاذبه هاى گردشگرى طبیعى و بکر، شامل کوهستان ها، مراتع بسیار زیبا، باغ هاى میوه، رودخانه، آبشار و غیره می باشد که در فصل های بهار و پاییز و زمستان، به علت آب و هواى مناسب، پذیراى گردشگران زیادى از سراسر جهان می باشد. لیوس، داراى یک سبک خاص معمارى می باشد که از تمام بخش هاى موجود در یک ساختمان، استفاده بهینه شده است؛ به طور مثال، از ستون هاى ساختمان، به عنوان انبار گندم استفاده شده یا طراحى و جنس مصالح ساختمان، به گونه اى بوده که در فضاهاى مختلف، دماى مورد نیاز براى نگهدارى اجناس و مواد مورد نظر را داشته باشد. درب و پنجره های ساختمان ها، چوبی می باشند و جهت گیری واحدهای مسکونی، به منظور بهره گیری از حرارت و نور خورشید، به سمت جنوب است. به دلیل این که غالب مصالح به کار رفته در این روستا، از سنگ است، روستای لیوس، به روستای سنگی دزفول نیز شهرت دارد. بقایاى آسیاب هاى آبى، از دیگر بناهاى تاریخى روستا محسوب می شود که به دوره ساسانیان بَر می گردد و وظیفه آرد کردن گندم هاى اهالى را داشته اند که از شاخصه های پیشینه تاریخی این روستا است.

حمام کرناسیون، از بناهای زیبای معماری دوره قاجاریه است. نام معمار بنا، استاد معزی است. این بنا، با مساحتی حدود ۸۸۰ متر مربع، دارای سَر دَری کوچک و زیبا، با تزئینات ساده آجر کاری می باشد. بنای حمام، به دو قسمت زنانه و مردانه، قابل تفکیک بوده که هر کدام، از فضاهایی به نام های دالان ورودی، سربینه و گرم خانه، تشکیل شده است. از سال ۱۳۸۲ ه.خ، مرمت این بنا آغاز شد و در سال ۱۳۸۵ ه.خ، به موزه مردم شناسی دزفول تبدیل گردید. در این موزه، انواع آداب و رسوم و مشاغل سنتی دزفول، به نمایش گذاشته شده است. همچنین در قسمت گرم خانه، آثار فلزی دیدنی و دست نوشته هایی از شخصیت های دزفول، قرار گرفته است. این اثر، در تاریخ ۹ اردیبهشت ١۳۸۲، با شماره ثبت ۸۳۷۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

کول خرسان، بیش از ۲۰۰ متر عمق دارد و دیواره های آن، با گیاهان سیاووشان و آبشارها و آب چکان های بسیار زیبایی، پوشیده شده است. مسیر ورودی کول خرسان، پوشیده از درختان کنار (سدر) و نخل است و انبوه نیزارها و درختان انگور و انجیر وحشی، دره کول خرسان را شبیه دره های عجیب فیلم ها کرده است. در دل کول خرسان، نهری دایمی، در بستر شنی و ماسه ای جاری است که از چشمه های درون دره، سَرچشمه می گیرد. کول خرسان، بر خلاف طبیعت، در زمستان، نسبتاً گرم و در تابستان، بسیار خنک است. در منتهی الیه دره، غاری قوسی شکل، مانند یک تونل وجود دارد که در انتهای آن، آب گیری به طولِ ۵ متر و عرضِ ۳ متر است که به رودخانه دز مشرف می شود. عاشقان طبیعت، پس از استراحت در هوای دل انگیز غار، از آب این حوضچه طبیعی، که در اصطلاح محلی به گهر معروف است، برای شنا استفاده می کنند.

یکی از مناطق دیدنی و گردشگری دزفول، منطقه چال کندی می باشد که رود دز در این سرزمین از میان صخره‌ هایی رسوبی از جنس کنگلومرا می‌ گذرد که ویژگی رسوبات آبرفتی و کوهپایه ‌ای زاگرسی حاصل از فرسایش ارتفاعات را دارد. چال کندی از مناطق نسبتاً بکر و کم تر دست خورده رود زلال دز می ‌باشد. همچنین می ‌توان به جای استفاده از ماشین مسیر رسیدن تا این منطقه را با قایق طی نمود. این منطقه یکی از تفریحگاه ‌های ماه‌ های گرم سال است و از ابتدای خرداد ماه تا اواسط مهر ماه تفریحگاه خوبی بشمار می ‌رود. شنا، قایق سوای و ماهی گیری از تفریحات منطقه چال کندی هستند. همچنین جنس خاص زمین و دیواره ‌های منطقه امکان سنگ نوردی را برای گروه‌ های کوهنوردی فراهم می نماید. در این مکان می‌توان انواع ورزش ‌های آبی مانند جت اسکی، شنا و قایق‌ سواری را انجام داد. برای رفتن به این مکان از راهنمایان محلی استفاده شود چرا که افراد دچار حادثه می ‌شوند.

بوستان خانواده، در جنوب شهر دزفول قرار دارد و هدف بیش تر این بوستان، در راستای استفاده ساده تر بانوان از فضاهای سبز شهر، در زمستان ١۳۸۷ ه.خ، بازگشایی شد و از آن پس، هر روز صبح، در اختیار بانوان و از ساعت ۹، در اختیار خانواده ها است. بوستان، دارای نمازخانه، سرویس بهداشتی در جهت های اصلی پارک، زمین پینگ پنگ و غیره می باشد.

دز، رودخانه ای است که از رشته کوه زاگرس میانی سَرچشمه می گیرد و چندین هزاره است که در اقتصاد شمال خوزستان، نقشی بسیار مهم داشته و دارد.

محمد بن موسی کاظم (ع)، ملقب به سبز قبا، از فرزندان امام هفتم شیعیان و برادر تنی علی بن موسی الرضا (ع) می باشد. او، بر اثر نبود آزادی سیاسی و عقیدتی در دوران خلفای عباسی و همچنین برای ترویج افکار پدرش، مدینه را ترک کرد. محمد بن موسی کاظم (ع)، در آغاز به بصره و سپس به خرمشهرِ کنونی رفت و سرانجام، در دزفول اقامت گُزید و تا آخر عمر خود، در آن جا ماند. محمد بن موسی کاظم (ع)، غالباً لباس سبز می پوشید که مختص علویان بود و به همین سبب، به سبز قبا شهرت یافت. بنای قدیم بقعه را، اوائل سال ١۲۰۰ ه.ق می دانند.

آرامگاه محمد بن جعفر طیار، مربوط به دوره تیموریان است. صاحب آرامگاه، فرزند جعفر طیار-برادر علی ابن ابی طالب و داماد علی ابن ابی طالب (شوهر ام کلثوم) و یکی از فرماندهان سپاه عمر در حمله اعراب به ایران بوده است-که در سال ۱۹ ه.ق، در جنگی که برای فتح شوشتر در این منطقه صورت گرفته بود، به این منطقه آمده بود. آرامگاه، دارای گنبدی ۱۲ ترک است که با کاشی سبز رنگ ساده و یک رنگ، تزئین شده اند. این گنبد، با حاشیه بندی کاشی های ترک ها و نقش و نگار هندسی و حاشیه سیاه رنگ و لچکی سفید و نقوش منظم و قرینه سازی، ساخته شده است. این اثر، در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۵۵۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

شاه رکن الدین، با احتساب نسب و اعقاب، به امام موسی بن جعفر (ع) می رسد و ظاهراً، از اولاد حمزه بن موسی (ع) می باشد. از او، با لقب بابا هم یاد می شود. گنبد این مقبره، نیلگون و مخروطی شکل، با چهارده ضلع می باشد. در بالای درب جنوبی آن، پلکان، خواجه نشین و طاق نمایی وجود دارد که بر بالای آن، دو گلدسته بنا گردیده است. این مجموعه، شامل آرامگاه، مسجد، مدرسه و حمام است و همچنین آورده شده است که ساختمان گلدسته ها، در دوره قاجاریه ساخته شده و بنای بقعه و گنبد، مربوط هم به دوره تیموریان، در زمان سلطنت شاهرخ میرزا-فرزند امیر تیمور-نسبت داده می شود.

سید علی صفوی، معروف به سلطان علی سیاه پوش یا پیر رودبند یا روبند، نوه شیخ صفی الدین اردبیلی و پدر بزرگ شاه اسماعیل صفوی بود که به دزفول آمده و مردم دزفول را به آیین تشیع دعوت کرد. مردم، دعوت او را نمی پذیرند، ناچار، آنان را تهدید به قطع آب رود دز می کند. آنان، باز هم به این سخن نمی اندیشند و در این هنگام، خدا را سوگند می دهد که خواسته اش را بر آورد که ناگاه، رود از جریان می ایستد؛ بدین دلیل، او را رودبند لقب داده اند. خواجه سلطان سید علی، نسبش با ۲۲ واسطه، به امام موسی کاظم (ع) می رسد. گنبد این بنا، مضرس و دارای ۲۰ سط است که این سبك معماری، متعلق به خوزستان و بوشهر می باشد. تاریخ ساخت این بنا، به دوره تیموریان تعلق دارد، ولی مرمت آن، مربوط به روزگار شاه عباس صفوی و به سال ١۰۳۰ ه.ق بر می گردد. این اثر، با شماره ثبت ۲۵۴۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

خانه، مربوط به دوره قاجار است و در دو طبقه ساخته شده و طبقه اول بنا نیز، شامل ایوان، اتاق های گوشواره و تراس زیبایی با سقف تیر پوش چوبی است كه همگی، دارای كتیبه های مزین به آجر كاری بی نظیر خوون چینی می باشد كه هر بیننده صاحب ذوقی را، به وجد می آورد. طبقه دوم نیز، که قسمت ویژه میهمانان بوده، با آجر کاری های متنوع تزئین شده است. در حال حاضر، مالكیت این بنا، در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دزفول است. این اثر، در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸، با شماره ثبت ۲۶۰۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

حمام شاه رکن الدین، مربوط به دوره صفوی است و همچون دیگر حمام های عمومی عهد قدیم، شامل سربینه، میان در، گرم خانه، آتشدان و غیره می باشد. آب حمام، از چاه موجود در بقعه شاه رکن الدین تأمین می گردیده و در حوض هایی که در پشت بام حمام واقع است، ذخیره می شده است. نمای کلیه قسمت های این بنا، آجری بوده و در پوشش ها، از طاق و گنبدهای رفیع و زیبا، استفاده گردیده است. این بنا، در سال های اخیر، توسط سازمان میراث فرهنگی، مرمت گردیده است و در حال حاضر، به عنوان کتابخانه عمومی، مورد بهره برداری قرار گرفته است. این اثر، در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۸۳۷۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.