شیروان، مرکز شهرستان شیروان و دومین شهر بزرگ و مهم استان خراسان شمالی است. نام شیروان، منسوب به نقش شیری، که شکل و شمایل آن، در دامنه کوهی که در فاصله چند کیلومتری جنوب شهر وجود دارد، است. این کوه، به شیر کوه نیز معروف است. شیروان، از کهن ترین مراکز فرهنگ و تمدن و تاریخ، در خراسان شمالی و ایران است و قدمت تمدن در این شهر، به ۷ هزار سال می رسد. آب و هوای شیروان، معتدل و کوهستانی است. گویش رایج مردم در شیروان، زبان فارسی و با لهجه شیروانی است.
غارهای هنامه، از مجموع فضاهای دست کَند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه، در دل کوه، کنده شده است. این غارها، در قرون ۵-۴ ه.ق، ساخته شده و در دوره های بعد و به ویژه در زمان آشوب ها و نا امنی، مورد استفاده قرار می گرفته است. این غارها، در سه طبقه و با اختلاف سطح، روی هم، در یکی از دره های فرعی رود اترک، به ارتفاع حدود ۱۴۴۵ متر بالاتر از سطح دریا، واقع شده اند. سقف هر طبقه غار، کف طبقه فوقانی را تشکیل می دهد که سقف و یا کف اتاق ها، یک لایه متراکم شنی با ضخامت ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر است که به طور طبیعی، در کوه وجود داشته و به طور مناسب، از آن، بهره برداری شده است. دسترسی به این اتاق ها از بالای کوه، غیر ممکن است و رودخانه فصلی پای غارها، در تأمین آب ساکنان آن، نقش اساسی ایفا می کرده است. این غار، با دهانه های بزرگ و گنبدی شکل، به عرضِ ۴ و ارتفاعِ ۳ متر، به دروازه ای شبیه است که رو به قبله باز می شود. نوع و جنس غار، آهکی است و قندیل های تازه، جوان بودن این غار را نشان می دهند. در طبقه اول غار، دالان های نسبتاً بزرگ با پیش آمدگی هایی در پای دیوار، به شکل آخور دیده می شود که ارتفاع آخورها متفاوت است؛ طبقه دوم، فضاهای کوچک تر و تو در توی بیشتری دارد که با توجه به وجود اجاق های متعدد و دود زدگی سقف آن ها، باید مربوط به زندگی افراد بوده باشد؛ طبقه سوم این مجموعه، اتاق های کم تر، ولی نسبتاً بزرگی دارد که احتمالاً انبار بوده اند. این اثر، در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶، با شماره ثبت ۲۲۲۱۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این آبشار، در روستا، به شارشار معروف است و بلندترین آبشار منطقه شیروان، با ارتفاع بیش از ۲۰ متر می باشد. بر بالای آبشار، آسیاب آبی قدیم و مخروبه ای قرار دارد و دو دامنه شرقی و غربی دره اسطرخی را، درختان انبوهی فرا گرفته است که بیش تر، حالت جنگل را دارد. اطراف آبشار، یکی از مناطق ییلاقی و بسیار سرد، در تابستان است. در حد فاصل سَرچشمه و آبشار اسطرخی، تک درختی کهن و تنومند از نوع سرو کوهی وجود دارد که سن آن، به چند صد سال می رسد.
روستای زیبای اسطرخی شیروان، از روستاهای کوهستانی بوده که در دره ای نسبتاً ژرف قرار دارد و رودخانه ای از وسط دره و روستا می گذرد. در کوه های اسطرخی، انواع گیاهان طبی دیده می شود و محصولات عمده آن، شامل گردو، کشمش، سیب زمینی، گندم و جو و غیره است. در وسط روستا، مقبره امام زاده ای قرار دارد که به روایت اهالی، نام مبارکش، شاه زاده عبدالرحمان، فرزند امام سجاد (ع) می باشد که فوق العاده مورد احترام و اعتقاد اهالی است. باریک ترین کوچه، به نام کوچه آشتی کنان، به عرض ۸۰ سانتی متر در این روستا قرار دارد که سابقاً، محل آشتی کنان اهالی بود.
زوارم یا دره بهشت خراسان شمالی، یکی از نادرترین ییلاق های استان می باشد. زوارم، دره ای پُر آب و درخت، با چشمه سارهای فراوان، به طول ١۵ کیلومتر دَر بَر می گیرد که مناظر طبیعی و زیبایی را در فصل بهار و تابستان، با گل های انبوه شقایق وحشی و باغ های جنگل گونه، با درختان تنومند و قدیمی گردو و چنار و صدای دل نواز ریزش آب، تشکیل می دهد که خستگی هر بیننده تازه واردی را، از تن و ورانش می زداید. این روستا، دارای امکانات شهری است و طرح هادی، در آن اجرا شده و اخیراً، باغ ویلاهای بسیاری در این روستای گردشگری ایجاد شده است. محصولات عمده زوارم، گردو، گیلاس، سیب، کشمش، گندم و جو، سیب زمینی، خیار، گوجه فرنگی و زرد آلو است. گیاهان وحشی پونه، گل پوپک، آنوخ (کاکوتی)، زیره کوهی، ساری گل، کمای و موسیر دارد و چوب سپیدار و گردو نیز، از صادرات زوارم است.
این مناظر، در حد فاصل دو دره شخری و میم لی قرار دارد و از زیر کوهِ معروف یخدان می جوشد که طبق آزمایش حاصله از آن، یکی از بهترین آب های آشامیدنی ایران محسوب می شود و رو به روی همین چشمه، در دامنه کوه، چشمه کوچک دیگری به نام دامچی وجود دارد.
مکان ییلاقی مردم زوارم است که دارای انواع اشجار و باغ های بزرگ گردو می باشد. راه پانزده کیلومتری شخری، با داشتن گذرگاه های صعب العبور، بسیار با صفا و دیدنی است. شخری، دارای چندین چشمه پُر آب است که در سابق، محل ییلاق خوانین بود و آثار برج و باروها و خانه های مخروبه بسیاری به چشم می خورد. در تابستان، عده زیادی از مردم شیروان و دیگر شهرهای خراسان، برای کوه پیمایی و استفاده از آب و هوای این ییلاق، چند روزی را در آن جا استراحت می کنند.
تپه ارگ شیروان، مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد است و عظیم ترین و مهم ترین محوطه باستانی شمالِ شرق کشور و از کهن ترین مراکز فرهنگ و تمدن در خطه خراسان شمالی است. این اثر باستانی، از اولین محوطه های مسکونی حاشیه رودخانه اترک محسوب می شود و بر دشت شیروان اشراف داشته و رود اترک از مجاورت آن می‌گذرد. تپه باستانی ارگ شیروان، بزرگ ترین تپه دست ریز خاکی ایران است که ۲۵ متر ارتفاع و ۹۰ متر قطر دارد که به علت فرسایش، به تدریج از ارتفاع تپه کاسته شده که سابقاً، مرکز حکومت و فرماندهی خطه شمال خراسان بوده است. عمارت تپه باستانی ارگ شیروان، دارای شاه نشین اندرونی و بیرونی بود که تماماً از خشت خام و گِل و آرچه (سرو کوهی) احداث شده بود. تپه باستانی ارگ شیروان، در روزگاران گذشته، محل برگزاری کشتی پهلوانی باچوخه خراسان نیز بود. این اثر، در تاریخ ۲۳ فروردین ۱۳۴۶، با شماره ثبت ۷۰۳، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
روستای گلیان، یکی از روستاهای بسیار قدیمی شیروان است. گلیان، شهر بزرگی بوده و هفت حمام داشته و امروزه، آثاری از آن حمام ها، باقی نمانده است. در گلیان، مقبره و بقعه معتبری، معروف به مقبره بابا توکل وجود دارد. روستای گلیان، با توجه به مناظر طبیعی و چشمه سارهای فراوان و رودخانه و باغ های پُر درخت، یکی از مناطق ییلاقی و گردشگری شیروان است که مردم زیادی از شیروان، در روزهای تعطیل، برای تفریح به آنجا می آیند. اقتصاد گلیان، در مرحله اول، بر کشاورزی و باغداری و در مرحله دوم، بر دامداری متکی است و محصولات آن، گندم و جو و کشمش و پیاز و سیب زمینی و گردو است. مردم این روستا، به پرورش ماهی نیز اشتغال دارند.
