گشتول

این دهکده چوبیِ بی نظیر در ایران، به وسیله مهندس حمید مجتهدی، از نوادگان محمد کاظم خراسانی، ساخته شده و یکی از دیدنی ها و تفرجگاه های نیشابور می باشد. محلی که امروز به نام روستای محمد آباد آقا زاده معروف است، اقامتگاه و پایگاهی بوده که بنا به همت و نظر ایشان، ایجاد شده و با احداث یک باب مسجد، قنات ، حمام و غیره در این روستا و در جوار یار حضرت علی بن موسی الرضا (ع)، محمد بن فضل بن شاذان نیشابوری، در زمان خود، محلی برای تدبیر و ملاقات با اهل نیشابور و روستاهای اطراف آن و پایگاهی برای تأمین امنیت منطقه به شمار می رفت. مجتمع فرهنگی، سیاحتی، اقامتی دهکده چوبین نیشابور، از قسمت های مختلفی چون مسجد چوبی (اولین مسجد تمام چوبی مقاوم در برابر زلزله در جهان)، موزه و کتابخانه دهکده، کافی شاپ و رستوران دهکده، تشکیل شده است. فروشگاه صنایع دستی، سوپر مارکت، نانوایی، آلاچیق برای اقامت روزانه، از دیگر قسمت های مجتمع می باشد. این مکان، اولین دهکده اکولوژیکی ایران محسوب می شود.

این مسجد، اولین مسجد چوبی مقاوم در برابر زلزله در جهان می باشد. این بنا، ۲۰۰ متر مربع وسعت دارد و سقف آن، بصورت شیروانی می باشد. دو مناره آن، ۱۳ متر از سطح زمین ارتفاع و وزن هر یک، تقریباَ ۴ تُن می باشد. شکل ظاهری آن، بصورت کشتی ای وارونه بر زمین است. در ساخت این مسجد، که حدود ۲ سال طول کشیده است، ۴۰۰ تُن چوب استفاده شده است. مسجد چوبی این دهکده، در ایران و جهان بی نظیر است. با توجه به زلزله خیز بودن منطقه نیشابور، این مسجد، می تواند تا ۸ ریشتر زمین لرزه را تحمل کند. این مسجد، به شیوه Two by Four یا Double L ساخته شده است. مناره ها، به سقف، به گونه ای اتصال دارند که در داخل مسجد، ستونی وجود ندارد. دیواره های آن، دو جداره بوده که بین این دو لایه، اسکلت بنا وجود دارد. اسکلت مناره ها و سقف و همچنین سقف و دیواره ها، به روش عنکبوتی اتصال دارند. در محل اتصال مناره به سقف، دریچه ای تعبیه شده که مانند یک کانال تهویه عمل می کند، به طوری که در تابستان، هوای گرم و آلوده را از فضای مسجد خارج می کند و هوای پاکیزه، از طریق بادگیر مخصوصی که در سقف بنا شده، داخل مسجد می گردد.

طراح این بنای یاد بود، هوشنگ سیحون است و در مراسمی، در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ ه.خ، رونمایی شد. سازندگان این آرامگاه، چند کارگر نیشابوری بودند که در مراسم رونمایی، از آنان، توسط دولت وقت، قدردانی شد. این بنا، در نقشه، از دو مدول (پیمون) مربعی شکل تشکیل شده است که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را می سازند. اضلاع مربع در نما، با یک قوس نیم دایره، خود نمایی می کنند. حجم بنا، از قوس هایی متقاطع که بر روی اقطار مربع زده شده اند، پدید آمده که این قوس های متقاطع، طاق های چهار بخش را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده شده اند را تداعی می کنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. این طرح نو آورانه، با بکار گیری سازه پوسته ای بتنی، اجرا شده است. قوس ها و پوشش آن ها در بالا، اشکال هندسی مخروطی شکلی را بوجود آورده اند که ابتکاری هندسی بوده و اوج خلاقیت معماری را در بهره گیری از عناصر معماری سنتی ایران، در ترکیبی جدید و موزون، نشان می دهد. تزیینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق است که نقوش آن ها، بسیار هنرمندانه، بر روی سطوح منحنی نما، بکار گرفته شده اند و به سمت خط تقارن قوس ها، این نقوش، کوچک و کوچک تر می شوند. به گفته طراح، کاشی معرق، معماری کاشان، یعنی محل زادگاه کمال الملک را یاد آور می شود. نمای بنا و تزیینات و همچنین رنگ کاشی ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است، دارد؛ به گونه ای که شاید بازدید کننده در نگاه نخست، گمان کند که این بناها، بخشی از هم هستند. این اثر، در سال ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۸۷۴۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

آرامگاه عمر خیام، جای دفن عمر خیام، گیراترین جای گردشگری نیشابور و نمونه بَرجسته معماری نوین ایرانی است که طراح آن، هوشنگ سیحون بود و آن را، در ۶ شهریور ۱۳۴۱ ه.خ، پایان داد. طرحش، بَرگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه های عمر خیام است که بر هر سه، ریاضی دان، اختر شناس و شاعر بودنِ خیام استوار است و سازه های پیرامون آرامگاه، به پیشه پدری خیام-خیمه دوزی-رویکرد دارد. این آرامگاه، در یک باغ کهن جای دارد و مجموعه ای از کتابخانه، موزه و مهمان خانه را دارا است. مساحت باغ خیام، بیست هزار متر مربع و طول گور بنا، ۱۸ متر است که پیرامونش، درختان کاج هستند. این گور بنا، آمیزه ای از هنر معماری مدرن و کهن ایرانی است. در کتیبه های لوزی و کاشی کاری شده آرامگاه، بیست رباعی از خیام، به خط تعلیق، به خط مرتضی عبدالرسولی، در سال ۱۳۳۹ ه.خ، نگاشته است که تحت نظارت طراح و معمار بنا، مهندس سیحون، انجام شده و نمونه ای منحصر بفرد از کاربرد خط تعلیق در کتیبه نگاری بناها به شمار می رود. این بنا، ۱۰ پایه دارد که ۱۰، اولین عدد دو رقمی ریاضی و پایه اصلی اعداد است. از هر پایه، دو تیغه مورب بصورت مارپیچ به سمت بالا می رود تا یکدیگر را می بُرند و سقف بنا را بسازند و از سوی دیگر فرود آیند که این خود، یکی از شکل های پیچیده ریاضی است. این شکل هندسی و عدد ۱۰، هر دو، نماد دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه ها با همدیگر، فضاهایی پُر و خالی و به ویژه در بالا، ستاره هایی درهم را می سازند که از میانشان، آسمان آبی نیشابور پیدا است و کم کم، نزدیکِ سرِ گنبد، ستاره ها کوچک تر می شوند و در آخر، یک ستاره پنچ پَر، آن ها را کامل می کند. این ستاره ها و نقش آسمان، اشاره به شخصیت نجومی خیام دارند. این اثر، در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

آرامگاه محمد محروق یا مزار امام زاده محمد محروق، مربوط به دوره تیموریان-دوره صفویه است. آرامگاه محمد محروق، مدفن محمد محروق و ابراهیم بن موسی الکاظم (ع)، در شهر نیشابور است. بخشی از این آرامگاه، مسجد است. پس از کشته شدن محمد بن حسین محروق، او را در قبرستان محله تلاجرد در نیشابور دفن کردند. در دوره سلجوقیان، بنایی بر روی قبرهای این قبرستان بنیان شد که در حمله مغول به نیشابور ویران گردید. ساختمان فعلی، در زمان سلطان حسین بایقرا، به دستور امیر کمال الدین-یکی از رجال معروف-بنا گرفت. این آرامگاه، با گنبد کاشی کاری و ایوان های بلند، از ابنیه زیبای قرن دهم هجری قمری بشمار می رود. در این بقعه، یکی از اولاد امام موسی بن جعفر (ع) و تنی چند از مشاهیر نیشابور نیز مدفون هستند. این اثر، در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶، با شماره ثبت ۳۰۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

فرید الدین عطار نیشابوری، شاعر و عارف نامی ایران، در حدود سال ۵۴۰ ه.ق، متولد و در سال ۶۱۸ ه.ق، درگذشت. آرامگاه عطار نیشابوری، بنایی است تاریخی، که در دوره تیموری، توسط امیر علی شیر نوایی، در سده نهم هجری قمری، بر روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. در دوره های پهلوی دوم، مرمت کامل و دهه ۷۰ خورشیدی نیز، مرمت مختصر شد. بنای کنونی آرامگاه، دارای هشت ضلع و گنبدی کاشی کاری شده و چهار درب ورودی است. در نمای بیرونی آن، چهار غرفه کاشی کاری شده تعبیه شده است و در وسط بقعه، قبر عطار و یک ستون هشت ترکی به ارتفاعِ ۳۳ متر وجود دارد. عطار، چنان که از نامش پیدا است، در نیشابور، دکان عطاری داشت و در حمله مغول به نیشابور کشته شد. وی، یکی از پُر کار ترین شاعران ایرانی به شمار می رود و بنا به نظر عارفان، در زمینه عرفانی، از مرتبه ای بالا برخوردار بوده است. این اثر، در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

باغرود، منطقه و شهرکی سَرسبز و زیبا می باشد. دره ای که در میان آن، رودخانه ای جریان دارد و اطراف آن، پوشیده از درختان میوه و گردو و چنار، گیلاس، سیب و غیره می باشد. باغرود، یکی از مشهورترین جاذبه های گردشگریِ طبیعی نیشابور محسوب می شود. در این منطقه، یک پادگان بزرگ نظامی و یک اردوگاه بین المللیِ گردشگری، به نام اردوگاه شهید رجایی نیز قرار دارد. اکثر مردم این منطقه، به کشاورزی مشغول هستند. درآمد اصلی اهالی، از راه کشاورزی تأمین می شود و باغ های سَرسبز و خاک حاصل خیر منطقه، سفره های بی ریای آن مردم را رنگارنگ می سازد و رونق کشاورزی در منطقه، سبب شده تا عده کم تری به دامداری تمایل یابند. مناظر زیبای کوهستانی و کوه های سر به فلک کشیده واقع در شمال منطقه، همواره پذیرای طبیعت دوستان و کوهنوردان مشتاق است. روستای برفریز نیز، از جمله مناطق دیدنی این مسیر است که در میانه جاده و در سمت غربی آن قرار دارد. این روستا، به دیده بان شهر نیشابور نیز شهرت دارد. این منطقه، برف گیر ‌ترین محل است و چشم انداز زیبا و چشمه های آب متعدد و آب و هوای بسیار خوب آن، باعث شده جزو یکی از مناطق مهم توریستی نیشابور، در نزدیکی دامنه جنوبی قله بینالود به شمار آید.

در شمال نیشابور، دره ای وجود دارد که از گذشته، هفت غار نامیده شده و به منزله هفت وادی و یا هفت تنگه است. منطقه ای که هفت غار در آن واقع شده است، در فصل گرم سال، دارای آب و هوایی معتدل، با صبحگاهی بسیار دل نشین و روح افزا است و با شرایط آب و هوایی و مناظر طبیعی، از ییلاقات اصلی نیشابور به شمار می آید. این دره، به دلیل فرسایشی بودن و شیب تند آن، هر ساله، پس از بارش، شکل جدیدی به خود می گیرد و آبشارهای بزرگ و کوچکی در آن ایجاد می شود. پس از پیمایش دره و عبور از زیبایی های آن، به منطقه ای باز و به سَرچشمه اصلی رودخانه غار، در ارتفاع ۱۹۰۰ متری می رسیم که در این محل، چندین درخت گردو به چشم می خورد. این چشمه، بَر خلاف آب سرد و گوارای آن، دارای املاح بسیاری است و برای شرب مناسب نیست.

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، از بناهای دوره صفویان است که امروزه، کاربری موزه و فروش صنایع دستی دارد. این کاروانسرا، در دوره های مختلف تاریخ، کاربری متفاوتی داشته است. در دوره قاجار، به عنوان یتیم خانه، در دروه پهلوی، شهربانی و ژاندارمری و پس از انقلاب اسلامی ایران، تا سال ۱۳۶۷ ه.خ، انبار و از سال ۱۳۷۴ ه.خ به بعد، به عنوان اثر تاریخی و موزه، مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد. این بنا، با توجه به کاربری آن در طول تاریخ، دارای یک صحن مرکزی، ۲۴ حجره، چهار ایوان، اصطبل و سکوی بار داشته و دارد.

بنای گنبد آجری مهر آباد، مربوط به دوره ایلخانی است. این بنا، با پلان هشت گوش و دهانه های رفیع خود، از داخل و خارج، نما سازی شده و مجسم گویایی از گنبد سلطان محمد خدابنده در زنجان را، به بیننده القاء می کند، با این تفاوت که بنا، در نما سازی بیرونی، اثری از گلدسته های تزئینی و غلام گردش های سلطانیه در آن نیست. تناسب ارتفاع و عرض دهانه ها در این بنا، قابل توجه بوده و نسبت عرض دهانه ها به ارتفاع، بیش تر است. پلان بنا از خارج، هشت گوش و از داخل، بصورت فضای چهار گوشی است که در هر ضلع آن، یک ورودی عریض، تعبیه شده است که بالای ورودی، با پنجره کوچکی، نور این فضای بسته را، که سقف آن بصورت یک چهارم گنبد در آمده است، تأمین می کند. این اثر، در تاریخ ۵ دی ۱۳۵۶، با شماره ثبت ۱۵۴۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

شادیاخ یا شادی کاخ یا شادی یاخ، یکی از محله های شهر کهن نیشابور بوده است که از اوایل سده سوم هجری قمری، مسکونی شده و تا سال ۶۶۹ ه.ق، که زمین لرزه آن را در هم در نوردیده، اهمیت ویژه ای داشته است. این محله، به سبب کاخی که عبدالله بن طاهر، به نام شادیاخ در آن بنا نهاد، به این نام شهرت یافت. این محله، یکی از محله های اشراف نشین نیشابور در گذشته و محل سکونت و زندگی امیران، پادشاهان، هنرمندان و نویسندگان درباری بوده است. به طوری که امیران سلسله های طاهریان و سلجوقیان، مرکزشان در نیشابور، این کاخِ معروف بوده است. ویرانی این کاخ، هم زمان با حمله مغول به نیشابور بود و با زلزله ۱۲۸۱ ه.ق، دیگر کاملاً متروک و مدفون شد. شادیاخ، از دو واژه «شادی» و «اخ» تشکیل شده است که به معنای شادی آفرین می باشد. در کاوش های باستان شناسی که در سال ۱۳۷۹ ه.خ در این محل انجام گرفت و شماری از بناهای معماری آن زمان، مانند تالار عام، اندرونی و خانه های ویژه شراب سازی، آهنگری، سفال گری و شیشه گری، در آن منطقه پیدا شد. این اثر، با شماره ثبت ۱۰۹۱۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مجتمع اختر شناسی و افلاک نمای خیام، یکی از بزرگ ترین طرح های علمی در ایران است. این مجتمع، یکی از مراکز پژوهشی در حال ساخت در نیشابور است. این مجتمع اختر شناسی و افلاک نما، یکی از بزرگ ترین طرح های علمی و گردشگری ایران است. افلاک نمای این بنا، بزرگ ترین افلاک نمای خاورمیانه است. مجتمع فرهنگی افلاک نمای خیام، با زیر بنای ۲۸۸۹ متر مربع، شامل ۲۸۰۰ متر مربع سقف محصور، ۳۷ متر مربع رواق کناری، ۵۲ متر مربع کنسول و پیشامدگی ساختمان و سَر دَرِ ورودی است که در سه طبقه احداث شده است.

بوژان، در ارتفاعات سَرسبز و سرشار از گُل ها و گیاهان دارویی قرار دارد و چشم انداز دره سَرسبز روستا و رودخانه جاری آن، همراه با منظره کشتزار و باغ های گسترده، جلوه بسیار زیبا و تماشایی دارند. آبشارهای زیبای بوژان، که از ارتفاعات شمالی روستا سرازیر می شوند، پس از طی چند ساعت پیاده روی از داخل روستا به سمت شمال، قابل دسترس می باشد.

حیدر یغما، شاعر خشتمال نیشابوری، که در شب دوم اسفند ۱۳۶۶ ه.خ، درگذشت. در محله شادیاخ نیشابور، خیابان عرفان، به خاک سپرده شد و بنایی بر روی قبر وی ساخته شد. طرح مربع شکل بنای آرامگاه یغما، از شغل شاعر، یعنی خشت مالی، الهام گرفته شده است.

باغ منزل امین الاسلامی، مربوط به دوره پهلوی دوم است. این عمارت، خانه شخصی امین الاسلامی، یکی از خان های نیشابور در دوره پهلوی اول و دوم بوده است و قدمت بنا و سبب نام گذاری آن، به همین دلیل است. اطراف این عمارت را، باغی بزرگ در بَر گرفته که به باغ امین اسلامی مشهور است. مساحت کل این عمارت، ۳۲ هزار متر مربع است. در مدخل ورودی اصلی این باغ، تندیس دو کوزه گر نصب شده است. این اثر، در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۸۰۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.

مسجد جامع نیشابور، بزرگ ترین مسجد در شهرستان نیشابور و کهن ترین سازه بجا مانده در نیشابور امروزین است که کاربری آن، تغییر نکرده است. این مسجد، از بناهای ارزشمند دوره تیموری می باشد که به دست پهلوانی به نامِ علی بن بایزید کرخی، در ۸۹۹ ه.ق، ساخته شده است. این مسجدِ جامع، چهار ایوان، سه درگاه و پنج کتیبه دارد و بی مناره و بی گنبد است. مساحت کل مسجد، حدود ۷۰۸۳ و زیر بنای آن، ۴۳۷۷ متر مربع است. درگاه اصلی آن، شمالی است که از بیرون، سَر دری مقرنس کاری شده دارد و وابسته به بازسازی های پسین است. آرامگاه سازنده آن، در زیر زمینِ بخش شمالِ شرقی مسجد جای دارد. ایوان جنوبی این مسجد، بزرگ ترین ایوان است که ۱۹/۵ متر ارتفاع دارد که نقش مقصوره و شبستان است.

این مکان از منظره بسیار زیبایی برخوردار است و مورد علاقه بسیاری از گردشگران می باشد. دره پرستو به نام های گوناگونی مانند پره سو و پلاسو هم شناخته می شود اما به دلیل وجود پرستوها در این مکان آن را دره پرستوها می نامند. بهتر است برای رفتن به این مکان از وسایل کوه نوردی استفاده شود و بهترین فصل برای بازدید از این دره تابستان می باشد. برای بازدید از این مکان نیازی به هیچ وسیله نقلیه نیست و پیشنهاد می شود شب را در روستای بوژان بگذرانید و صبح با پیمایش حدود یک ساعت و نیم به این منطقه دیدنی بروید. دره پرستوها یا دره شکوفه ها یک منطقه بسیار آرامش بخش و سرشار از زیبایی بوده که نمونه طبیعتش در خراسان کم نظیر می باشد بخصوص این که از بافت زمین شناسی برخوردار است.