سبزوار، یکی از شهرهای بزرگ استان خراسان رضوی است که در غرب خراسان قرار دارد. سبزوار، از مهم ترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمالِ شرق ایران به شمار می آید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران، مطرح شده است. سبزوار، به لحاظ موقعیت تجاری و بازرگانی، در بین شهرهای استان خراسان رضوی، از جایگاه ممتازی برخوردار است. همچنین از شهرهای ثروتمند ایران، از نظر میزان موجودی در حساب های بانکی است و دارای تعداد زیادی بازرگان می باشد و به بندر کویر خراسان معروف است. زبان اکثریت مردم سبزوار، فارسی است. گویش مردم سبزوار، از مجموعه گویش های اصیل خراسانی و با منشأ فارسی دری است.
آرامگاه ملا هادی سبزواری، همچنین با عنوانِ آرامگاه اسرار، گور بنای هادی سبزواری است که در سال ۱۸۷۴ م (۱۲۵۱ ه.خ)، در شهر سبزوار ساخته شد. بنای اولیه آرامگاه، کمی پس از وفات حاج ملا هادی سبزواری، توسط میرزا یوسف مستوفی المالک، ساخته شد. فضای داخلی آرامگاه، شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن، حجره ها و اتاق هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه، در اوایل سال ۱۳۴۰ ه.خ، توسط انجمن آثار ملی، انجام شده است. کاشی کاری های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه ای رنگ، به بنا، جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. این اثر، در تاریخ ۹ مرداد ۱۳۵۵، با شماره ثبت ۱۳۳۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
رباط حاج فرامرز خان (کانون)، مربوط به دوره قاجار است و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود، در سال ١۲۹١ ه.ق، توسط حاج فرامرز خان سبزواری، جهت استفاده زوار حضرت رضا (ع)، در کنار شاه راه خراسان، ساخته شده است. ورودی این رباط، از بخش جنوبی و از طریق یک هشتی، به ایوان جنوبی منتهی می گردد. صحن رباط، روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی، غرفه هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است. در انتهای غرفه ها، حجره هایی تعبیه شده که در پشت اتاق های شمالی، شرقی و غربی، سالن هایی طویل جهت بار انداز، مال بند یا اصطبل، در نظر گرفته شده است و هم اکنون، قسمتی از این مکان، به عنوان موزه مردم شناسی، تغییر کاربری یافته است. این اثر، در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۰۵۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
حاج محمد حسن بقراط، فرزند حاج محمد تقی، از دانشمندان زمان خود بود و شعر می سرود؛ تخلص او در سروده هایش، فانی بوده است. وی در سال ۱۲۴۰ ه.خ، در سبزوار متولد شد و در سال ۱۳۳۳ ه.خ، در ۹۳ سالگی، درگذشت. بنای آرامگاه بقراط، هشت ضلعی است و گنبد خانه ای با گنبد گرد چینِ بسیار زیبا دارد. اطراف این گنبد خانه، چهار صفه در اضلاع اصلی و چهار فضای جانبی در اضلاع فرعی احداث شده است. تزئینات آجری بالای نغارهای اطراف بنا و طرفین ورودی ها که حالت نیم ستون پیدا کرده، تأثیر هنر و معماری غرب و رسوخ آن در هنر و معماری ایران را در عهد قاجاری، نشان می دهد. این اثر، در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۵۹۰۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مصلی سبزوار، مربوط به سده ۸ ه.ق است. بنای آجری مصلی شهر، در قرون گذشته، جهت برگزاری نمازهای جمعه و اعیاد، مورد استفاده قرار می گرفته و مشتمل بر چهار طاقی اصلی (فضای مرکزی)، با گنبدی بر فراز آن و ایوانی بزرگ است. عناصر معماری طرفین ایوان، بصورت برج های نیم استوانه ای، نقش پشتیبان پایه های طرفین ایوان و جلوگیری از رانش دیوارهای این قسمت را داشته اند. این مکان در ایران، اولین محلی می باشد که نماز جمعه در آن بَر پا شده و اکنون، به عنوان موزه نماز در ایران شناخته می شود. این اثر، در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۵۵، با شماره ثبت ۱۳۱۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مناره خسروگرد، در سال ۵۰۵ ه.ق، به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید، مصادف با حکومت سلجوقیان، احداث شده است. ارتفاع آن، به ۳۸ متر می رسد و در بالای آن، دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل، دیده می شود. یکی از قدیمی ترین و بلند ارتفاع ترین مناره های تاریخی ایران، در عهد خود بوده است. بر اساس کاوش های باستان شناسی، مناره خسروگرد، میل تک و منفردی است که به منظور راهیابی کاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در کویر، نقش راهنمای کاروانیان را بر عهده داشته است. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۷۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
امام زاده یحیی بن زید، معروف ترین زیارتگاه مذهبی سبزوار است و آرامگاهی مربوط به دوره قاجار است. مزار امام زاده یحیی (ع)، در میان مردم سبزوار، به یحیی بن موسی بن جعفر (ع) معروف است. مجموعه بناى ساختمان بقعه، عبارت است از حرم، ایوانى بزرگ با دو مناره بلند به ارتفاعِ ۲۹ متر، یک حجره در جنوب ایوان و یک حجره در شمال حرم می باشد. این اثر، در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۰۳۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
زیباترین و جالب ترین جایی که در بفره خود نمایی می کند، آبشارهای بلند و کوتاه آن است که زیبایی خاصی به آن بخشیده است. مسیر، به آبشاری بلند حدود ۱۵ متر، ختم می شود. البته که این پایان راه نیست، بلکه شروعی برای کوهنوردان حرفه ای است که می توانند بوسیله ابزار صعود و فرود، بقیه مسیر را طی کنند و از دیدن ۴۰ آبشار بفره لذت ببرند. از این تعداد آبشار، ۲۶ آبشار، فنی است که قبلاً گشایش شده و دارای کارگاه آماده است و نیازمند ابزار الات کوهنوردی است. بلندترین آبشار این منطقه، ارتفاعی در حدود ۹۷ متر دارد و بلندترین فرود در این منطقه، ۴۵ متر است.
مسجد جامع سبزوار، یکی از قدیمی ترین مساجد سبزوار است که در دوره سربداران، ساخته شده است. مسجد جامع سبزوار، مساحتی حدود چهار هزار متر مربع دارد. در ضلع جنوبی ایوان، قبله محراب قرار دارد بر بالای آن، کتیبه ای به تاریخ ۱۲۹۲ ه.ق و بر رأس این ایوان، دو مناره آجری دیده می شود. در طرفین این قسمت، شبستان هایی با طاق ضربی بلند، هم زمان با بنای ایوان جنوبی، ایجاد شده است. از عمده تزیینات مسجد جامع سبزوار، کاشی هفت رنگ و کاشی کاری خشتی است.
چهار طاقی خانه دیو، موسوم به آتشکده آذر برزین مهر، که قدمت آن به دوره ساسانی می رسد، در کوه فشتنق قرار دارد. کاربری این چهار طاقی، آتشکده بوده که در آن، آتش آدران، شعله ور می شده است. بنای چهار طاقی، بر روی یک تپه سنگی با ارتفاعِ ۱۰۰ متر قرار گرفته است. محور بنا، با چهار جهت اصلی، به اندازه ۲۲۲ درجه، میل غربی دارد. پلان بنا، چلیپایی است که از جمله پلان رایج و شناخته شده در ساخت آتشکده و چهار طاقی های دوره ساسانی می باشد. فضای مرکزی چهار طاقی، دارای پلان مربع مستطیل ساده و گوشه های بنا نیز، به سمت نقاط اصلی متمایل است. بنا به اعتقاد بومی های منطقه، نام قدیم این بنا، "خَنه دِب" است و معتقدند هر کس پایش را به خانه دیو بگذارد، آتش، سحرش می کند و تا آخر عمر، نمی تواند بی نیاز از آتش زندگی کند.
مسجد پامنار، در شهر سبزوار قرار دارد و قدیمی ترین مسجد این شهر است. ساختمان این مسجد، از خشت و آجر ساخته شده و دارای سیزده پایه است. بنای اصلی آن، در دوران صفوی احداث گردیده و بعدها، چندین بار تعمیر شده است. همچنین قدمت مناره آن، به قرن سوم هجری قمری، باز می گردد. شهرت این بنا به پامنار، به سبب وجود مناره ای مجاور ایوان، با ارتفاع بیش از ۲۰ متر است. ساقه این مناره، آراسته به تزئینات و کتیبه ای معقلی است که در بخش پایین آن، بصورت بَرجسته دیده می شود. بنای امروزی مسجد، با وسعت تقریبی ۳۵۰ متر مربع، مشتمل بر شبستان ستون دار و صحن ضلع جنوبی است که بخش الحاقی به این مسجد محسوب می گردد.
قدمت این باغ و عمارت میان آن، متعلق به دوره قاجار و مالک آن نیز، خاندان اسکویی است. مجموع مساحت این مکان، ده هکتار بوده و عمارت آن، در میان باغ ساخته شده است. عمارت مزبور، در دو طبقه ایجاد گردیده و مشتمل بر طبقه زیر زمین، مشتمل بر هشتی، حوض خانه، آب انبار، مطبخ، بادگیر خانه و غیره می باشد. طبقه اول، از فضاهایی مانند تالار ستون دار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره های نشیمن و غیره تشکیل شده است. از جمله عناصر تزیینی این بنا، می توان به آجر کاری های نمای بنا، گچ بری قسمت های سَر ستون ها، حوض خانه و نقاشی بر روی گچ بری های حوض خانه، اشاره نمود. این اثر، در تاریخ ۱۲ دی ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۵۷۲، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
