تُربَتِ جام، مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که اکنون، در استان خراسان رضوی، واقع شده است. نام کنونی شهر، از تربت شیخ احمد جام، بَرگرفته شده است. البته به گفته برخی از منابع، در زمان های گذشته، از ارتفاعات اطراف، این شهر، به شکل جام دیده می شده است. از این رو، نام این شهر را تربت جام، سرزمین جام مانند نامیدند. زبان اکثر مردم شهر، فارسی است. جمعیت غالب مردم این شهر، پیرو مذهب تسنن و باقی، شیعه مذهب هستند. خربزه، معروف ترین سوغات و ارمغان تربت جام است.
این مسجد، مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبد دار، شامل پنج رواق است که رواق های محوری آن، عریض تر از رواق های کناری است. گچ بری ها، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا، از دیدگاه سبک، متعلق به قرن هشتم هجری قمری است. بانی این بنا را، رضی الدین احمد، متولی جامی نوشته اند و تاریخ ساخت آن را، ۷۲۰ ه.ق دانسته اند. نماز گزاران این مسجد، مسلمانان اهل سنت اند و این مسجد، محل برگزاری نماز جمعه اهل سنت تربت جام نیز است.
زیارتگاه احمد بن ابوالحسن شیخ احمد جام (۵۳۶-۴۴۱ ه.ق)، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و شامل ده بنای تاریخی است که در اطراف یک حیاط وسیع، مجتمع شده است. قبر شیخ، بدون هیچ گونه بنایی، بصورت رو باز، در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد. پیشینه بناهای مجموعه شیخ جام، بر اساس کتیبه های آن، دست کم به قرن هفتم هجری قمری، بَر می گردد. زیارتگاه شیخ احمد، یکی از بزرگ ترین مراکز زیارتی شرق ایران است. مجموعه، شامل ساختمان هایی است که در اضلاع غربی و شمالی حیاطی مستطیل شکل و بزرگ، گرد آمده است و در قلب مجموعه، گنبد خانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد. در طرفین ایوان، دو بنا به نام های مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق، قرار دارند.
مسجد کرمانی، با ابعاد ۷۰/۱۰×۱۷ متر، دارای شاه نشینی در وسط هر ضلع و سه حجره (چله خانی) در اضلاع غربی-شرقی است. در شاه نشین غربی آن، محراب گچ بری شده پُر کار و نفیسی و در مقابل آن، قبری منسوب به استاد کرمانی-سازنده محراب-قرار دارد. تزیینات داخل بنا، شامل تعدادی قوس تزیینی در اطراف حجره ها و گچ بری هایی به شکل مقرنس در بالای درب چله خان ها است. نمای خارجی مسجد کرمانی، که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد، متشکل از چهار طاق نما و قاب های ساده آجری در حد فاصل آن ها است.
این بنا، در سمت راست ایوان قرار دارد. ورودی گنبد سفید، با تقارن، داری ایوانچه، که طاق پوشش آن، مزین به مقرنس های ظریفی است که در بین آن، نقاشی های آبی رنگ، جلوه خاصی را برای ورود ایجاد کرده است. فضای داخلی گنبد سفید، دو شاه نشین در اضلاع شمالی و جنوبی دارد؛ شاه نشین جنوبی، تزئینات مقرنس دارد که احتمالاً در دوره های بعدی صورت گرفته است. در میان پوشش بنا، عنصر کوچکی ایجاد شده که بوسیله آن، نور فضای داخلی گنبد سفید، تأمین می شود بنای گنبد سفید، در اواسط سده هشتم هجری قمری، به بناهای موجود در مزار، افزوده شده است.
گنبد سبز، که بخشی از مدرسه فیروز شاه (گنبد شاه) بوده، در ضلع شمالی صحن مزار شیخ جام واقع شده است. این بنا، شامل یک هشتی با گنبدی دو پوسته و اتاق کوچکی در کنار آن، با نمای کاشی کاری به شیوه معقلی است. گنبد سبز، دارای گنبد خانه ای چهار طاقی و مربع شکل، به ابعاد ۱۰/۵×۵/۱۰ متر، با چهار شاه نشین و دو طاق نما در شاه نشین های شرقی و غربی است که در طاق نمای غربی آن، محرابی وجود داشته که امروزه، تنها قسمتی از حاشیه قوس آن، بَر جای مانده است. مهم ترین بخش بنا، سقف بنا است که با به کارگیری سه کنج ها و کاربندی، به شیوه ای بسیار بدیع و زیبا، پوشیده شده و بر فراز آن، گنبدی سوار است.
آرامگاه شیخ احمد جام، یکی از ارسن های مهم، که برخی ساختمان های آن از شیوه آذری است، خانقاه و آرامگاه شیخ احمد جام است. این بنا، مربوط به سده ۹ تا ۱۲ ه.ق است. قبر شیخ، در هوای آزاد، در جلوی ایوان مسجد قرار دارد. بر روی قبر، نمادی سنگی به ارتفاع حدود دو متر، با حکاکی های زیبا، قرار داده شده است. روی قبر شیخ، هیچ سنگی قرار داده نشده و تنها یک درخت پسته کاشته شده است. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۱۷۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
وسعت منطقه، ۲۰۲۹۹ هکتار و دارای ارتفاعِ ۹۴۰ تا ۱۶۴۹ متر می باشد. وضعیت توپوگرافی آن، کوهستانی است. درختان پراکنده پسته وحشی، از جمله شاخصه های منحصر بفرد منطقه بوده که ارزش زیادی به آن می دهد. نگهداری و حفاظت از جمعیت وحوش و تکثیر طبیعی آنان، از جمله اهداف حفاظت از منطقه می باشد. منطقه باغ کشمیر، در سال ۱۳۷۵ ه.خ، مدت پنج سال، شکار ممنوع اعلام شد و به علت وجود جنگل های پسته وحشی در سال ۱۳۸۱ ه.خ، به منطقه حفاظت شده جنگلی تبدیل گردید.
سید معین الدین علی، پسر نصیر، پسر هارون، پسر ابوالقاسم حسینی قاسمی انواری تبریزی، معروف به قاسم انوار، از شاعران ایرانی است. وی در سال ۷۵۷ ه.ق، در سراب تبریز به دنیا آمد. او از پیروان خاندان صفی الدین اردبیلی بود. قاسم، در سال ۸۳۷ ه.ق، در سن هشتاد سالگی، فوت کرد و در باغ خانقاهش، در روستای لنگر تربت جام، به خاک سپرده شد. امیر علی شیر نوایی، دستور داد بر قبر او، بقعه ای بسازند؛ وی، همچنین به مردم و به صوفیان، اجازه داد که از قبر قاسم انوار، دیدن کنند. آرامگاه وی، مربوط به اوایل دوره قاجار است و بصورت مستطیل، با دو ایوان ساخته شده است. شکل داخلى بنا، چهار طاقى است که مقبره منسوب به شاه قاسم، در شاه نشین نیم هشت ضلعى شمالِ شرقى واقع شده است. این بنا، فاقد تزیین خاصى است و تنها با قاب هاى ساده تزیینى، قوس ها، حاشیه گچ برى ، کاربندى ها و قسمت هاى مختلف کاربندى، که با خطى، به دو نیم شده اند، تزیین شده است. در داخل و خارج بنا، سنگ قبرهاى دیگرى مربوط به قرن یازدهم هجرى قمری به بعد، دیده می شود. این اثر در تاریخ ۱۶ اردیبهشت ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۶۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رباط تربت جام، مربوط به اواخر دوره تیموریان است و دارای بنایی چهار ایوانی است که در حال حاضر، ورودی آن به سمت شمال باز می شود و به احتمال زیاد، درب اصلی، در سمت غربی رباط بوده است. رباط جام، در نمای بیرونی، بوسیله برج هایی در گوشه ها محصور شده، به گونه ای که برج ها، نقش پشتیبان دیوارها را دارند. فضاهای داخلی بنا، مشتمل است بر ایوان ها و ایوانچه هایی که هر یک به حجره ای منتهی می شود. در پشت حجره ها، دالان های طویلی وجود داشته که در حکم مال بند یا محل نگهداری چهار پایان بوده است. مصالح ساختمانی رباط، آجر و گچ است. این اثر، در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۰۱۷، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این روستا، دارای باغات میوه بسیار سَرسبز و زیبایی است که بسیاری از مردم تربت جام و روستاهای اطراف، برای استفاده از طبیعت زیبای آن و همچنین برای کوهنوردی، به این روستا می روند. در باغ های رونج، اکثر میوه ها و محصولات فصلی کشاورزی منطقه، یافت می شود. اکثریت قریب به اتفاق ساکنین، به کشاورزی، باغداری و دامپروری مشغول هستند. از جمله مناطق دیدنی و جذاب این روستا نیز، آبشار رونج و باغ های سَرسبز حاشیه آب و همچنین طبیعت بسیار زیبا و خوش آب و هوا و بکر دامنه کوه می باشد، البته در اطراف روستا، چندین چشمه نیز وجود دارد. در حاشیه و اطراف روستای رونج، چند درخت چنار کهن چند صد ساله وجود دارد که به نو به خود، دیدنی است.
