تبریز، کلان شهری در شمالِ غرب ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، بزرگ ترین قطب اقتصادی منطقه شمالِ غرب ایران و مناطق آذری نشین بوده و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه، شناخته می شود.
سنگ بنای تبریز کنونی، به دوران اشکانی و ساسانی بَر می گردد و اوج شکوفایی آن، مربوط به دوره ایلخانان است.
تبریز، به عنوان شهر اولین ها، شهر بدون گدا، شهر زیر گذرها و رو گذرها، پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸ م، امن ترین شهر ایران، سالم ترین شهر ایران، مهد سرمایه گذاری ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهی ایران، دومین شهر بلند مرتبه ساز ایران، دومین قطب علوم پزشکی ایران، دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران، شهر شکلاتی ایران، قطب خودروسازی ایران، قطب قطعه سازی ایران، قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه، شهر جهانی بافت فرش و یکی از مهم ترین شهرهای مهاجر پذیر ایران شناخته می شود.
آب و هوای تبریز، استپی خشک با تابستان های گرم و خشک و زمستان های سرد است.
اکثریت ساکنان تبریز، آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی، با لهجه تبریزی سخن می گویند.
بیشینه مردم تبریز، مسلمان و پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند.
ایل گولی یا شاه گولی، یکی از زیباترین و مهم ترین تفرجگاه های شهر تبریز است که بر دامنه تپه ای قرار گرفته است. ایل گولی، بزرگ ترین منبع ذخیره آب، جهت آبیاری باغ های مناطق شرقی تبریز تا پیش از روی کار آمدن صفویان بوده است. در زمان صفویان، به دور دریاچه فعلی، دیوار سنگی کشیدند. در زمان قاجار، اطراف استخر ایل گولی، خیابان هایی جهت عبور و مرور احداث کردند و درخت هایی نظیر درخت تبریزی، بید مجنون و گُل های اطلسی کاشتند و در زمان پهلوی، ایل گولی، به شهرداری تبریز واگذار شد تا به یک گردشگاه عمومی تبدیل شود. اولین تعمیرات این گردشگاه را، سید باقر کاظمی (مهذب الدوله)-استاندار وقت آذربایجان شرقی-انجام داد. ایل گولی، که به معنای استخر مردم می باشد، استخری بزرگ به شکل مربع، به عمق ۱۲ متر و مساحت ۵۴۶۷۵ متر مربع است که آب آن را، رودخانه لیقوان-که در نزیکی روستای چاوان قرار دارد-تأمین می کند. قایقرانی، شهربازی و مسافرخانه، از جمله امکانات این پارک می باشد. در مرکز استخر، عمارت کلاه فرهنگی هشت ضلعی قرار دارد که امروزه بصورت یک تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می گیرد و به کاخ ایل گولی شهرت دارد. این پارک، اولین اینترنت پارک کشور لقب گرفت.
خانه مشروطه، یکی از معروف ترین و پُر افتخارترین خانه های تاریخی شهر تبریز و ایران می باشد. این خانه، محل تصمیم گیری های مهم در اوج انقلاب مشروطه بوده است. خانه مشروطه، توسط حاج ولی معمار-معمار تبریزی-در سال ۱۲۴۷ ه.ق، به سبک معماری دوره قاجار ساخته شده است. از زیبایی های ویژه خانه مشروطه، می توان به پنجره های ارسی، درب های منبت کاری شده، غلام گردش، کلاه فرهنگی و نورگیر اشاره کرد. این بنا، با ۱۳۰۰ متر مربع مساحت، در ۲ طبقه ساخته شده است. این خانه، در ابتدا، متعلق به حاج مهدی کوزه کنانی-از فعالان مشروطه در تبریز-بوده که در اختیار مشروطه چیان قرار می گرفت. در این خانه، عکس ها، مجسمه ها و اشیایی که مورد استفاده قرار می گرفت، به نمایش گذاشته شده است. از مهم ترین آثار تاریخی این موزه، می توان به سلاح کمری ستارخان، فرش مشروطه، وسایل شخصی سران مشروطه و دیگر مدارک مرتبط با انقلاب مشروطه و همچنین مجسمه و عکس های آن دوران اشاره کرد. جالب ترین و زیباترین قسمت بنا، سرسرا و اتاق مشرف به حیاط در طبقه دوم می باشد که در آن، درب و پنجره های مشبک با شیشه الوان به کار رفته است. ساختمان، از سنگ و آجر و خشت تشکیل شده است. این اثر، در سال ۱۳۵۴، با شماره ثبت ۱۱۷۱، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد کبود یا گُی مچید، عمارت مظفریه نیز نام دارد. این مسجد، بر طبق کتیبه سر درِ آن، در سال ۸۷۰ ه.ق، به دستور صالحه خانم-دختر سلطان جهان شاه، مقتدرترین حکم ران سلسله قره قویونلو، که فردی زیبا پسند و شاعر بود-بنا نهاده شد. تنوع و ظرافت و زیبایی کاشی کاری و استفاده از رنگ های زیبا و انواع خطوط بکار رفته در آن، به خصوص به دلیل رنگ لاجوردی کاشی کاری های معرق آن، سبب شده به «فیروزه اسلام» شهرت پیدا کند. سَر دَرِ اصلی مسجد، با کاشی کاری معرق و کتیبه هایی به خط ثلث و تابلوهایی با خط کوفی، شامل سوره های قرآن، از کامل ترین نمونه های معرق دوران اسلامی بشمار می آید. آجر، از مصالح اصلی بکار رفته این بنا است. یکی از بزرگ ترین ساخته های آجری معماران دوره ایلخانی، گنبد عظیم این مسجد است. تقسیم وزن گنبد بر روی پایه های متعدد آن، که از داخل به خوبی دیده می شود، یکی از بزرگ ترین دستاوردهای هنرمندان ایرانی در طول تاریخ معماری ایران است که به دوران ساسانی بَر می گردد. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۱۶۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
ارگ تبریز معروف به ارگ علیشاه، بنایی تاریخی می باشد و معماری آن، به سبک آذری و معمار آن، استاد «فلکی تبریز» بوده است. این ارگ، یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است که امروزه، فضای پیرامون آن، برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می گیرد و مصلای بزرگ تبریز، در این مکان احداث شده است. این مجموعه تاریخی، در برگیرنده مدرسه، مسجد و خانقاه است که در زمانِ تاج الدین علیشاه جیلانی-از امرای گورکانیان در قرن هشتم هجری قمری-ساخته شده است. در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون مدرسه نجات، که به عنوان یکی از نخستین مدارس ایران بشمار می رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت. در ساخت این بنا، ساروج و مصالح ساختمانی بادوام به کار رفته است. عرض این بنا، ۳۰ متر و ارتفاع آن، ۲۶ متر است. عرض دیوارها، ۱۰ متر و داخل آن ها، مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق هایی به هم متصل شده است. در سال های قبل از انقلاب، تبدیل به باغ ملی و گردشگاه عمومی شده بود. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۱۷۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این مسجد از ابتدای تأسیس، مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، دور تا دور آن، شکل گرفته است. قدمت مسجد جامع تبریز، به دوره سلجوقیان تا دوره قاجار بَر می گردد. قدیمی ترین بخش آن، شبستانِ وسیعی است از طاق و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری، که زینت بخش آن، گچ بری های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان-مقارن سلجوقیان-است. مسجد جامع، در دوره ایلخانان مغول، قسمت هایی به آن اضافه شده است که محراب رفیع گچ بری شده، یادگار آن دوره می باشد. مسجد فعلی، با پایه های متین و پوشش طاق و چشمه، بعد از زلزله، در اوایل حکومت قاجار و توسط حسین قلی خان دنبلی-حاکم وقت-بنا شده است و از آثار مهم دوره قاجاریه بشمار می آید. این اثر، در تاریخ ١۵ دی ١۳٠٢، با شماره ثبت ١٧١، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد صاحب الامر یا مسجد شاه طهماسب، در مجاورت بازار بزرگ سَرپوشیده قرار گرفته است. این بقعه، خانقاه مهر پرستان بوده است. این مسجد، از مساجد قدیمی و کهن شهر تبریز است که توسط شاه طهماسب یکم، ایجاد شده است و در آغاز، متعلق به وی بوده است. بقعه یا مقام صاحب الامر، یک گنبد و دو مناره بلند دارد که شکل گنبد و مناره ها، با سایر مساجد، تفاوت بسیاری دارد. این بنا، نخست، مسجد سلطنتی شاه طهماسب صفوی بود. مسجد صاحب الامر، در اثر زمین لرزه سال ۱۱۹۳ ه.ق، خسارت فراوانی دید و در سال ۱۲۶۶ ه.ق، به همت میرزا علی اکبر خان-مترجم کنسولگری شوروی در تبریز-مورد مرمت قرار گرفت و مدرسه اکبریه، در یکی از صحن های آن ایجاد گردید. این اثر، در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۱۹۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
عمارت کلاه فرهنگیِ هشت ضلعی موجود در مرکز دریاچه ایل گولی، که به کاخ شاه گولی شهرت دارد، امروزه، بصورت یک تالار پذیرایی، مورد استفاده قرار می گیرد. این بنا پیش تر، یک ساختمان یک طبقه خشتی و فرسوده بود. شهرداری تبریز، در سال ۱۳۴۶ ه.خ، ساختمان پیشین را تخریب و عمارت دو طبقه جدید و مقاومی در محل آن احداث کرد. کاخ شاه گولی، در دوران حکومت سلطان یعقوب آق قویونلو احداث شده و در دوران سلطنت صفویان، گسترش یافته است. قهرمان میرزا-هشتمین پسر عباس میرزا-در زمان حکومت داری تبریز، این عمارت را تکمیل تر نموده و آن را بصورت یک گردشگاه سلطنتی، برای درباریان قاجار درآورده بود.
خانه نیکدل، مربوط به دوره قاجار و متعلق به یکی از خاندان اصیل تبریز بوده و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی است که حیاط اندرونی، در ضلع جنوبی و حیاط بیرونی، در ضلع شمالی بنا قرار دارد. خانه، در دو طبقه ساخته شده و شامل تالار بزرگ مستطیل شکل در مرکز بنا و دو راهرو و دو اتاق جانبی-گوشواره-در ضلع شرقی تالار است و ایوانی ستون دار، در ضلع جنوبی، بر ارسی های زیبای خانه، سایه انداخته است. تزئینات به کار رفته در این بنا، شامل سقف و حوض خانه، دارای کادر بندی بسیار زیبا و گچ بری های آیینه کاری شده می باشد و این خانه، جزو معدود خانه هایی است که در تزئینات آن، از آیینه کاری استفاده شده است. این اثر، در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۹۴۷۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
در جاده تبریز-تهران، در کنار جاده، برج آجری منشوری شکلی قرار دارد که به برج خلعت پوشان مشهور است و در اواخر دوره صفویه احداث شده است. این برج، سه طبقه است که طبقه اول و دوم، سَرپوشیده و طبقه سوم، بدون سقف است. در اوایل دوره قاجار، به کارگزاران این حکومت اختصاص داشته است. بعدها این مکان، به مرکز اهدای خلعت، مقام، نشان و هدیه از سوی ولیعهدان قاجار به خدمتکاران حکومتی تبدیل شد. آخرین مراسم خلعت پوشان، در سال ١۳۳۰ ه.ق، در زمان حکم رانی صمد خان مراغه ای انجام گرفته است.
خانه بهنام یا بهنام گنجه ای یا قدکی، از جمله قدیمی ترین خانه های تاریخی شهر تبریز است که در اواخر دوران زندیه و اوایل دوران قاجار، به عنوان یک خانه مسکونی ساخته و در زمان ناصرالدین شاه قاجار، نوسازی و با نقاشی هایی تزیین شده است. این خانه، شامل یک ساختمان اصلی، به عنوان ساختمان قشلاقی و یک ساختمان کوچک، به عنوان ساختمان ییلاقی است. این خانه، مانند بسیاری از خانه های قدیمی ایران، دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است. خانه بهنام، با دارا بودن فضاهای زیبا و فاخر، از قبیل تالار اورسی، حوض خانه، دهلیز، اتاق گوشواره و نقاشی های منحصر بفرد دوره قاجاریه، مورد استفاده دانشکده معماری و شهرسازی است و به عنوان یکی از مفاخر آثار تاریخی و ملی، هر ساله، مورد بازدید خیل عظیمی از دوست داران میراث فرهنگی و گردشگران داخلی و خارجی می باشد. این اثر، در تاریخ ۲۳ فروردین ۱۳۷۶، با شماره ثبت ۱۸۵۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
