گشتول

تاریخانه، از آثار باستانی دامغان است که پیش از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعداً، به مسجد تبدیل شده است. ساختمان بنای مجدد آن، مربوط به قرن دوم هجری قمری است و اسلوب ساختمان آن نیز، به سبک بناهای دوره ساسانیان می باشد. تاریخانه، در ترکی، به معنای خانه خدا است. این مسجد، نمونه بسیار زیبا و کاملی، از مساجد قرون اولیه اسلام، بشمار می رود. ساختمان مسجد، شامل یک صحن یا حیاط مرکزی است که اطراف آن را، رواق های سَرپوشیده احاطه کرده است. شبستان مسجد، بر روی هجده ستون مدور (سه ردیف شش تایی) استوار شده است که از نظر ویژگی های معماری، مشابه ستون های کاخ های ساسانی هستند. طاق های مسجد، از آجر است و به طاق های دوره قبل از اسلام، یعنی عهد ساسانی، شباهت بسیار دارد. در جنب مسجد تاریخانه، مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده است. ارتفاع این منار، ۲۶ متر است و ۸۶ پله از داخل دارد. این منار، سکو ندارد و از روی زمین، مدور ساخته شده است. نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزله نما و تزیین آن محسوب می شود. طبق کتیبه کوفی مسجد، مناره، به همت بختیار بن محمد، در قرن پنجم هجری قمری، احداث و به مجموعه تاریخانه، الحاق شده است. یکی از جالب ترین ویژگی های معماری این مسجد، رواق های بی سقف آن است. این اثر، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، با شماره ثبت ۸۰، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.